Normen, verrassingen en oorzaken
Ons feilbare denken is een belangwekkend werk van de psycholoog en Nobelprijswinnnaar Daniel Kahneman. Omdat het naar mijn mening toegevoegde waarde heeft om een werk als dit uitgebreider te behandelen dan romans zal ik per hoofdstuk een samenvatting maken. Dit kan nooit de gehele lading dekken, om het volledig te doorgronden is het noodzakelijk de tekst in zijn geheel tot je te nemen.
Wat vooraf ging
In eerdere hoofdstukken heeft Kahneman uitgelegd dat ons wakende brein twee manieren van denken gebruikt. Systeem 1 werkt min of meer automatisch en monitort continu en beoordeelt of systeem 2 zich extra moet inspannen. Systeem 2, vraagt gerichte aandacht en kost meer energie. Geconstateerd is dat het energieverbruik is af te meten aan een afname van het glucosegehalte. Wordt dat niet aangevuld dan neemt de discipline af en is men minder goed in staat rationele beslissingen te nemen.
Normaliteit inschatten
De voornaamste functie van Systeem 1 is om een model van je persoonlijke belevingswereld te onderhouden en bij te werken. Dat model wordt gebruikt bij het monitoren (H5).
Verrassingen zijn een essentieel onderdeel van ons mentale leven. Het zijn verrassingen als een gebeurtenis niet wordt verwacht en het niet past binnen het genoemde model.
Er zijn twee soorten verrassingen:
- Actieve en bewuste verrassing: je wacht op iets wat staat te gebeuren, bijvoorbeeld je hebt met een bekende afgesproken. Als dan iemand jou begroet verwacht je dat het die persoon is. Als het een ander is zul je zijn verrast.
- Passieve verrassing. Je verwacht niet bewust iets maar je zult niet verrast zijn als het toch plaatsvindt. Een normale gebeurtenis, hoewel niet voldoende waarschijnlijk om actief te worden verwacht. Bijvoorbeeld een kapotte auto langs de weg.
Passieve verwachtingen kunnen snel actief worden. Als de volgende keer op dezelfde plek weer een kapotte auto staat is het gewoner geworden en zul je bij de derde keer minder verrast zijn als het zich weer voordoet, ondanks dat het nog steeds een vrij ongewoon voorval is.
De “Mozes-misleiding” is een illustratie van wel of niet normaliteit.
“Hoeveel dieren van elke soort nam Mozes mee in de ark?” Een zin die niet meteen als onjuist wordt herkend om de begrippen uit dezelfde context komen. Zou in de plaats van Mozes een niet-bijbelse naam staan dan zou dat eerder als abnormaal worden herkend.
Dergelijke normaliteiten zijn min of meer algemeen aanvaard. Dat bevordert en is eigenlijk onmisbaar bij communicatie. Iedereen heeft wel een bepaald beeld bij een tafel. Als mensen van elkaar afwijkende modellen zouden hebben wordt communicatie lastig zo niet onmogelijk.
Oorzaken en intenties
Dergelijke gemeenschappelijke modellen kunnen toe gevolg hebben dat mensen op dezelfde boodschap vergelijkbaar reageren. Een bekend voorbeeld:
“Vangst van Saddam Hussein luidt misschien niet einde terrorisme in”. Deze zin zorgde voor stijgende beurskoersen van staatsobligaties. Mensen gingen op zoek naar zekerheid.
“Vangst van Saddam Hussein maakt risicovolle beleggingen aantrekkelijker”. Deze boodschap volgde een half uur later en zorgde voor dalende koersen van staatsobligaties. Mensen durfden het risico weer aan.
Systeem 1 zorgt voor de min of meer automatische reactie op dergelijke berichten en resulteert in een vorm van kuddegedrag omdat veel mensen blijkbaar vergelijkbare modellen van verwachtingen hanteren. Dezelfde oorzaken resulteren in dezelfde gevolgen, vergelijkbare boodschappen in vergelijkbare conclusies en handelingen.
Dergelijke causaliteit is aangeboren. Bij het testen van baby’s is al gebleken dat die in staat zijn oorzaak en gevolg te onderkennen. Training en ervaring zorgen ervoor dat deze natuurlijke aanleg wordt versterkt, de modellen worden verbeterd en Systeem 2 minder behoeft te worden aangesproken.
