Tijdloze en briljante satire
Iedereen kent het woord dat Karel Ĉapek als eerste op papier heeft gezet: robot. Hij heeft ooit gezegd dat zijn broer Josef het heeft verzonnen. De broers speelden een centrale rol in het intellectuele leven in het Tsjechië ten tijde van het interbellum. Karel overleed in september 1938 aan een longontsteking, doch zijn weerstand had kort daarvoor al een zware klap opgelopen toen duidelijk werd dat zijn vaderland in de steek werd gelaten in de strijd tegen nazi-Duitsland.
Zijn werk in de jaren dertig stond in het teken van protest tegen opkomend fascisme en nazisme, met satire als één van de stijlfiguren. Oorlog met de salamanders is daarvan een uitstekend voorbeeld. De salamanders zijn dieren die lijken op robots met als verschil dat zij in staat zijn zich te ontwikkelen.
Verschillende vertelvormen en -stijlen
Oorlog met de salamanders, gepubliceerd in 1936, begint als een “gewone” roman. Een drankzuchtige kapitein, de geboren Nederlander J. van Toch, ontdekt een ongewone diersoort: zeesalamanders. Deze dieren leven in een gebied waar naar oesters, en vooral parels, wordt gezocht. Hij ontdekt dat de salamanders in staat zijn om de oesters met weinig inspanning te verzamelen. Daarbij komt dat zij zijn toegerust om in diepe wateren te verkeren. Als hij vervolgens merkt dat de dieren in staat zijn om te leren en om gereedschap te gebruiken dan krijgt hij een ingeving. Zouden ze massaal ingezet kunnen worden als arbeider? Het lijkt te kunnen werken.
Met behulp van een investeerder start hij het op het oog lucratieve project.
Het tweede deel van Oorlog met de salamanders heeft een andere structuur. Het is een reis door de tijd waarin op basis van (kranten)artikelen, verslagen van vergaderingen en allerlei terzijdes een beeld wordt gegeven van de onvoorziene ontwikkelingen. De salamanders leren snel, vermenigvuldigen zich razendsnel en worden als soort een bedreiging in plaats van een instrument. Het wordt gevaarlijk als zij leren om de mens met eigen middelen te bestrijden.
Het derde deel is een min of meer journalistiek verslag vanuit verschillende perspectieven. De strijd wordt heviger, het voortbestaan van de planeet komt op het spel te staan met ongewisse afloop.
Verschillende interpretaties mogelijk
Oorlog met de salamanders kun je op verschillende manieren lezen. Het kan als aanklacht tegen het gebruik van dieren als productiemiddel worden gezien. Tekenend voor de fijne humor van Ĉapek is dat de naam van de filosoof Mandeville, die vond dat dieren slechts instrumenten zijn, wordt genoemd, weliswaar in een andere rol en met een andere voornaam, maar toeval lijkt uitgesloten. Daarvoor heeft de auteur de touwtjes te stevig in handen.
Natuurlijk is het ook een aanklacht tegen het opkomende nazisme en fascisme. De laagontwikkelde wezens zijn in staat om zich het slechtste van de mens eigen te maken en bedreigen niet alleen de mens, maar indirect ook hun eigen leefwereld. Ĉapek geeft er hiermee blijk van er een scherp oog voor te hebben dat de mensheid onderweg is naar zelfvernietiging. In de jaren dertig en in Oorlog met de salamanders zijn degenen die het geweld bij voorbaat een halt hadden kunnen toeroepen nalatig gebleken.
Het is ook een aanklacht tegen het kapitalisme. De uitbuiting van salamanders spot met slavernij, met de gevaren van robotisering, met de nadelige gevolgen van industrialisering zoals uitbuiting van mens en dier, gefinancierd door de rijken der aarde. Tot zij de verkeerde soort treffen en uitbuiten en het zich transformeert tot een revolte tegen de mensheid.
Rijke en speelse roman
Zware thema’s. En toch is de auteur er voortreffelijk in geslaagd om de toon heel licht te houden. Verschillende passages zijn ronduit hilarisch en door het gehele boek heen tref je voorbeelden van de fijne humor van Ĉapek. Dat mag gerust een bewonderenswaardige prestatie heten, wetende dat zijn gemoed bezwaard was. Enerzijds kwam dat door datgene wat hij om zich heen zag gebeuren en anderzijds door zijn kwakkelende gezondheid.
Oorlog met de salamanders kent een grote variëteit aan perspectieven, typografieën, vertelstijlen en -vormen. Het boek krijgt daardoor een speels karakter. Daarin loert wel het gevaar dat het verhaal op de loop gaat met de auteur.
Zo niet bij Ĉapek. Hij verliest op geen enkel moment de controle en weet op prachtige wijze een boodschap over te brengen die niet aanvoelt als een mokerslag en desondanks hard aankomt.
Wereldbibliotheek
1936
Hardcover
286
Irma Pieper
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.