De klerk Bartleby – Herman Melville


Bijzonder kleinood
De eerste titel waar iemand aan denkt bij het horen van de naam Herman Melville is naar alle waarschijnlijkheid Moby Dick. Toch was dit niet zijn grote roman, integendeel. Het luidde het einde in van zijn grote populariteit, opgebouwd met het schrijven van populaire avonturenromans. Het zoeken naar een eigen stijl, zoekende naar verdieping, het werd hem niet in dank afgenomen. Het eerste wat hij na die flop schrijft is De klerk Bartleby, een verhaal dat naar het schijnt een reflectie is van zijn gemoedstoestand.   

De verteller is een naamloze advocaat, keurig type, gesetteld, iemand die zeer gehecht is aan zijn rustige en comfortabele leven. Dit leven komt op zijn kop te staan als hij Bartleby als klerk in dienst neemt. Aanvankelijk is er niets aan de hand, de man doet zijn werk zonder morren en naar behoren. Op een zekere dag vraagt de advocaat hem om een onschuldig karweitje te verrichten. Tot zijn ontsteltenis antwoordt Bartleby met “liever niet” (in het Engels een fameuze uitspraak “I prefer not to”).

Het luidt het einde in van het  coöperatieve gedag van Bartleby. Vanaf dan reageert hij steeds vaker met “liever niet”. De advocaat grijpt niet in, laat anderen het werk opknappen dat Bartleby laat liggen. Hij is niet opgewassen tegen diens passieve verzet. Het komt zelfs zo ver dat Bartleby permanent zijn intrek neemt in het kantoor. In plaats van de strijd aan te gaan ziet de advocaat maar één uitweg: verhuizen met kantoor en Bartleby achterlaten. Dit zwaktebod is de opmaat naar een desastreus einde.

De klerk Bartleby telt nog geen honderd pagina’s en is qua omvang de benaming roman niet waard. Dat is anders voor de inhoud; die blijkt voldoende stof tot nadenken te geven.
Hoe zou de advocaat, feitelijk een slappeling die de confrontatie mijdt, wel hebben kunnen handelen? Bartleby hardhandig de deur wijzen en riskeren dat hij met gewetensnood te maken krijgt?
Interessant is Bartleby zelf. Zijn passieve verzet is een uiting van afkeer van de maatschappij. Tegelijk is het een uiting van onmacht, van iemand die niet in staat is om te functioneren volgens maatschappelijke conventies.

Zoals gezegd kan De klerk Bartleby worden gelezen als een weergave van de gemoedstoestand van Melville. Machteloos, onbegrepen als schrijver, niet bereid om terug te keren naar een bestaan als broodschrijver. Bartleby werkte voorheen bij de afdeling onbestelbare brieven (dead letters), teksten die niet aankomen bij de bedoelde ontvanger. Melville voelde hetzelfde. Zijn grote roman werd niet ontvangen op de manier die hem voor ogen stond, het voelde voor hem ook als een “dead letter”.

Het doet hem besluiten met de volgende alinea over die onbestelbare brieven die de geadresseerden nooit hebben bereikt, die onwetend zijn van wat de inhoud voor hen zou kunnen hebben betekenen:
“Vergeving voor degenen die in wanhoop stierven, hoop voor degenen die zonder hoop stierven, goede tijding voor degenen die ten onder gingen aan rampspoed zonder enige verzachting. Bedoeld als levensteken, sterven deze brieven een spoedige dood.
Ach Bartleby, ach mensheid”.

 

De klerk Bartleby Boek omslag De klerk Bartleby
Herman Melville
Roman
Athenaeum
2016 (oorspronkelijk 1853)
Paperback
96
Rosalien van Witsen


Het is druk op het griffierskantoor. Er moet iemand bij. Op een ochtend staat hij op de stoep: Bartleby. Vanaf het moment dat hij het kantoor betreedt wordt alles anders. Want in eerste instantie werkt hij braaf mee, hij doet zijn best, maar op een gegeven moment weigert hij een gewoon, alledaags klusje. En dat weigeren, dat wordt erger en erger...

Bartleby is een klassiek verhaal van Melville, die beroemd werd met Moby Dick. Het zou gaan over de vrije wil, over klinische depressie, over protest, over de moderne maatschappij, over nee durven zeggen, over verhalen vertellen, over eenzaamheid, over opstand. Maar waarom kan het niet het over al die zaken tegelijk gaan? Bartleby is een groots en tijdloos en tegelijk heel klein meesterwerkje, tot en met het tragische einde en de dramatische verzuchting in de laatste zin.

Share

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.