Zwervers – Knut Hamsun

Zwervers van Knut HamsunAls mens omstreden, als auteur geprezen

 De Noor Knut Hamsun (1859 – 1952) is een schrijver die een inspiratiebron is geweest voor vele grote auteurs, zoals Thomas Mann en Franz Kafka (en vele anderen). In 1920 won hij de Nobelprijs voor de literatuur. Zelfs na de oorlog merkte Thomas Mann op dat die prijs nooit naar iemand was gegaan die hem meer had verdiend.
Zelfs na de oorlog ja, dat zegt wel wat. Want Hamsun’s reputatie kreeg een flinke deuk door zijn nazi-sympathieën die hij niet onder stoelen of banken stak. Hij was te gast bij Goebbels en Hitler en condoleerde de Duitsers na het overlijden van laatstgenoemde. Hij kreeg na de oorlog een forse financiële straf opgelegd. Zijn reputatie had eronder te lijden. Het hoe en waarom hiervan is niet echt duidelijk geworden. Men weet het aan dementie, maar ook zijn recalcitrante karakter kan een rol hebben gespeeld.
Deze vlek is in de loop der tijd wel wat vervaagd en inmiddels is de waardering voor zijn kwaliteiten als auteur weer als vanouds. Die zijn onomstreden en dat is op basis van Zwervers meer dan terecht.

Met recht zwervers

Hamsun had een ongewone jeugd. Al op jonge leeftijd werd hij van zijn ouders gescheiden. Hij kwam terecht bij een oom die hem mishandelde en uitbuitte. Nadat hij hem was ontvlucht leidde hij lang een zwervend bestaan en voorzag hij in zijn leven met verschillende slecht betaalde baantjes. Het zwerversbestaan is een belangrijk thema in Zwervers, een alleszeggende titel dus.

We maken kennis met Edevart, het voornaamste karakter. Als jongen van dertien raakt hij zijn onschuld kwijt. Een vrijwel blinde orgelman en zijn trawant voeren een toneelstukje op waar aanvankelijk iedereen intuint. Edevart ook, maar hij komt erachter dat hun manier om sympathie te wekken en geld te verdienen doorgestoken kaart is.
Snel daarna ontmoet hij August, met recht een zwerver. Een praatjesmaker die iedereen om de vinger weet te winden. Edevart raakt in de ban van hem en aarzelt niet als August hem op sleeptouw neemt. Hij verlaat zijn geboortedorp Polden en gaat een leven tegemoet zonder zekerheden.

Dan is daar een vrouw

Edevart leert snel. Hij moet wel want al snel komt hij erachter dat de pretenties van August veel groter zijn dan zijn daden. Ze verliezen elkaar uit het oog, tijdelijk, en na allerlei omzwervingen komt hij terecht op de kleine boerderij van Lovise Margrete. Haar echtgenoot is lang van huis, het blijkt om een jarenlange gevangenisstraf te gaan. De twee raken hevig verliefd op elkaar. Het duurt niet lang, de terugkeer van de gestrafte drijft hen weer uit elkaar. Zij gaat met man en kinderen naar Amerika. Edevart is van slag en kan haar niet vergeten.
Toch komen zij elkaar later ook weer tegen maar dan is er al veel veranderd, maar dat gaat niet op voor hun wederzijdse gevoelens.

In de tussentijd gebeurt er veel en van alles. Edevart en August ontmoetten elkaar ongeregeld. Er zijn perioden dat zij intensief met elkaar optrekken, maar die eindigen meestal als de onrustige August het weer op zijn heupen krijgt en weg moet. Hij kan niet anders.

Onrust als leidend thema

De drie hoofdrolspelers zijn onrustig en wispelturig, August nog het meest van hen. Het zit niet in zijn karakter om zich te wortelen. Het kan een tijdje goed gaan maar dan steekt de onrust weer de kop op en dan moet hij weg, de wijde wereld in. Edevart wordt door hem aangestoken. Van nature lijkt hij wat honkvaster maar in de loop van de tijd krijgt de permanente onrust ook hem in de greep.
Lovise Margrete overkomt hetzelfde. Zij is aanvankelijk niet weg te sleuren van haar kleine boerderij maar in haar geval zijn het vooral de praatjes over het beloofde land Amerika die haar onrustig maken.

Zij staat model voor velen. Het is de tijd van grote armoe in Noorwegen en de mooie beloften van Amerika waar alles beter zou zijn. Dat gaat voor enkelen wel op, anderen keren schoorvoetend weer terug en niet alleen vanwege heimwee.

Boeiende karakters, vreemde vogels

Aanvankelijk denk je dat de karakters nogal eendimensionaal zijn maar dat is schijn. Hamsun laat meer kanten van hen zien en laat hen zich behoorlijk ontwikkelen. Edevart is een onschuldige goedzak die vooral aan het heil van anderen denkt. Toch ontwikkelt hij ook een donkerder kant: hij deinst er niet voor terug om oplichters te beduvelen, eigenlijk iets wat niet bij hem past, maar de omstandigheden nopen hem daartoe. Hij leert dat bedriegen een noodzakelijk middel is in de strijd om te overleven.
August lijkt een praatjesmaker, een bluffertje met prachtige verhalen die vooral uit lucht bestaan en weinig inhoud hebben. Ook hij laat geregeld een andere kant van zichzelf zien. Hij bruist van de ideeën, waar hij komt gebeurt wat. Een sterk staaltje: het dorp Polden heeft last van een moeras en via een geniale truc weet hij de bevolking zover te krijgen dat de handen uit de mouwen gaan en het gebied verandert in vruchtbare landbouwgrond.

Margrete Lovise evolueert ook. Van een vrouw die niet veel meer kent dan haar beschutte omgeving en daar geworteld lijkt, verandert zij door de jaren in Amerika in een vrouw voor wie het dorp te klein is geworden, een vrouw die niet meer zal kunnen wennen aan het armoedige en kortzichtige bestaan in het noorden van Noorwegen.

Naast hen zijn er nog heel wat meer boeiende karakters te vinden in Zwervers. Te veel om op te noemen, maar de klokkenjood Papst verdient een eervolle vermelding. Hij zwerft door het land en hij draagt een ruime jas met veel zakken, gevuld met klokjes. Hij bedriegt zo ongeveer iedereen en weet zelfs niet-werkende klokjes met de mooiste praatjes aan de man te brengen. Het tekent de naïvitiet van de bevolking die nauwelijks kan klokkijken, maar wel wil pronken met een klokje van de klokkenjood.

Industrialisering en verandering

Zwervers schetst tussen de bedrijven door een fraai beeld van de gevolgen van economische ontwikkeling. Hechte gemeenschappen worden uit elkaar gedreven in de jacht op meer welvaart. Die kan er komen door heel simpele veranderingen: het aanleggen van een kade is al genoeg om van een arme gemeenschap een meer welvarende te maken. Het droogleggen van een moeras is ook zoiets. Voorheen onbruikbare grond wordt daardoor heel nuttig.

Hamsun doet dat heel knap. Zonder het expliciet te maken laat hij zien hoe mensen langzaam maar zeker van karakter veranderen. De zus van Edevart bijvoorbeeld, Pauline, verandert van een onschuldig wicht in een gehaaide winkelier, weliswaar met de nodige hulp maar toch. Mensen die elkaar hielpen als het nodig was veranderen in concurrenten op leven en dood.

Prachtig, tijdloos en onvergetelijk

Zwervers is zo’n boek dat beter lijkt te worden naarmate je er meer afstand van neemt. Hoe langer je erover nadenkt, hoe meer je terugkijkt hoe meer je gaat beseffen dat het wel een verrekt mooi boek is. De thematiek is geweldig uitgewerkt, de belangrijkste personages zijn onvergetelijk en de schets van het moeizame leven in Noorwegen van ruim een eeuw geleden is indrukwekkend mooi. Maar bovenal is Hamsun een geweldige verteller die met Zwervers een boek heeft afgeleverd dat na bijna een eeuw nog nauwelijks gedateerd aandoet. Magnifiek!

NB: sterke vertaling van Marianne Molenaar!

Meer informatie over dit boek:
Over Knut Hamsun

Share

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.