De pop – Boleslaw Prus

Bijzonder rijke roman

Schwob is een website die aandacht geeft aan vergeten of onontdekte boeken. Eén van de boeken die zij onder de aandacht hebben gebracht is De pop van Boleslaw Prus (1847 – 1912). Het is het magnum opus van deze auteur, een boek dat in Polen tot de literaire canon behoort. Het is een verhaal van een liefdesgeschiedenis, in dat opzicht vergelijkbaar met bijvoorbeeld Madame Flaubert. Maar het is meer dan dat: er is ruime aandacht voor de historische achtergrond en er is een grote verscheidenheid aan thematiek.

Klassiek liefdesverhaal

De voornaamste hoofdpersoon is Stanislaw Wokulski. In zijn jonge jaren heeft hij meegevochten in de Poolse opstand. Daarna heeft hij een poging gedaan om als wetenschapper en uitvinder iets betekenisvols te bereiken, maar het verloopt anders. Hij trouwt met de weduwe van een galanterieënhandel en wordt enig eigenaar van de winkel als de weduwe overlijdt. De zoons van de weduwe gaan met de rest van de erfenis aan de haal en verdwijnen uit beeld.

Wokulski is geen winkelier in hart en nieren, integendeel. Het is voor hem vooral een middel om bij de adel in beeld te komen door zich rijkdom en daarmee aanzien te verschaffen. Maar zijn eigenlijke doel is het hart te winnen van Izabela Leçka, de dochter van een adellijke familie die keihard op een faillissement afstevent. Deze familie heeft schulden aan de winkel van Wokulski en hij ziet dat als een kans om bij haar onder de aandacht te komen door goed te doen. Het heeft niet het beoogde resultaat. In een latere fase schiet hij de familie vaker te hulp door hun renpaard te kopen, evenals hun huis; voor een veel te hoge prijs. Het voornaamste resultaat van deze acties is dat Izabela door kan gaan met haar lege leven dat bestaat uit plezier maken en de aandacht trekken van mannen met haar flirterige gedrag.
Aan een huwelijk moet zij niet denken omdat dat ten koste gaat van die veronderstelde vrijheid. Zij kan niet zonder mannelijke aandacht.

Wokulski kan haar niet uit zijn hoofd zetten. Hij is tot over zijn oren verliefd en gaat zich steeds vreemder gedragen, vooral als zijn toenadering niet op waarde wordt geschat.

Historische achtergrond en verval

Tot zover lijkt het een min of meer klassiek liefdesverhaal. Maar De pop is veel meer dan dat. Het verhaal van Wokulski wordt afgewisseld met de dagboeken van Rzecki. Hij is de beste, en misschien wel enige echte vriend van Wokulski, degene die de zaken in de winkel waarneemt als hij er niet is; en dat is vaak het geval. In die dagboeken vertelt hij over zijn droom dat de Napoleons ooit weer de heersers worden, over de oorlog en zijn rol daarin, over hoe hij Wokulski heeft leren kennen en laat hij zijn licht schijnen over de ontwikkelingen.

Daarnaast schetst Prus een fraai beeld van het verval van de Poolse adel. De ouders van Izabela zijn daarvan het meest aansprekende voorbeeld. Het is niet alleen financieel verval, ook de lethargie van de welgestelden komt prachtig aan bod. Het voornaamste dat zij nastreven is het in stand houden van hun aanzien en verder vrij lege leven. Voor nieuwe ontwikkelingen, zoals het opzetten van een handelsrelatie met Rusland staan zij wel open, maar zij willen vooral meeliften met Wokulski, de initiatiefnemer. Hij mag de kastanjes uit het vuur halen maar de echte beloning blijft uit.

Onmogelijke idealen en cynisme

Een ander thema van De pop is dat van de onmogelijke idealen. Rzecki is al genoemd met zijn Napoleontische droomwensen. Het is ook Wokulski die allerlei idealen niet, nauwelijks of heel moeizaam vervuld ziet worden. Natuurlijk is de wanhopige liefde voor Izabela daarvan de belangrijkste, maar ook zijn doorzichtige pogingen om tot de betere kringen door te dringen lijken tamelijk kansloos. Daarnaast heeft hij in het verleden al wat idealen laten varen, iets wat weer naar boven komt als hij in gesprek raakt met wetenschapper en uitvinder in spé, Ochocki. Hij ontmoet hem tijdens een verblijf in Parijs, een periode waarin Wokulski ook andere dromers en dwaallichten ontmoet. Het is een prachtige passage.

Maar ook de wanhopige pogingen van de adel om hun positie vast te houden zijn aandoenlijk; en tamelijk kansloos. Het resulteert in conservatisme, nieuwelingen zijn eigenlijk niet welkom in hun kringetje, en in lethargie. Bij het weldenkende deel van dat clubje, en dat zijn in dit geval vooral de dames, leidt dat tot een uitermate cynische kijk op de wereld. Zoals Izabela, die wel hersens heeft maar ze liever niet gebruikt, tijdens een gesprek met Wokulski stelt:

“De mens was een deugd of een ondeugd, soms een verdienste, het vaakst een titel of een vermogen dat hoofd armen en benen had en zich min of meer modieus kleedde.”

Andere thema’s

Naast de (onmogelijke) liefde en de teloorgang van de adel kent De pop nog andere thema’s. De kloof tussen arm en rijk is enorm, het standsverschil groot. Opklimmen als gewone burger is een vrijwel kansloze missie.

Er is ook vrij veel aandacht voor het grote verschil tussen mannen en vrouwen. De mannen zijn meestal de heersende partij, de vrouwen zijn erop uit om een geschikte (lees rijke) partij te trouwen. Toch zijn het vooral de vrouwen die in dit boek de verstandigste dingen zeggen als zij de kans krijgen om Wokulski apart en in afzondering te spreken. Een paar van die gesprekken behoren tot de hoogtepunten van deze roman

En dan nog iets. Het is een thema dat in veel verhalen en boeken terugkomt, maar niet vaak zo duidelijk als in De pop: de afkeer van Joden. Jodenhaat is niet een uitvinding van de nazi’s, het gruwelijke fenomeen bestaat al veel langer. Prus windt er geen doekjes om: de Poolse samenleving moest al in die jaren niets van Joden hebben.

Prachtige personages

De pop kent een heel aantal bijzondere en markante personages. De belangrijkste zijn:

• In de kern een intelligente, gulle en sociale man die het met velen goed voor heeft. Geliefd bij degenen die hem kennen, door de adel gedoogd omdat hij vermogend is en hij hun aan inkomsten kan helpen. Hij raakt in de ban van Izabela en het doet hem veranderen, iets wat zijn beste vriend Rzecki met toenemend afgrijzen constateert.
• Nuffig typetje met een leeg leven, dat nochtans niet leeghoofdig is. Wel aandachtsgeil en immer op zoek naar pleziertjes, zonder dat zij zich wil binden.
• Een man van gewoontes, elke dag begint op exact dezelfde manier. Hij heeft een groot plichtsbesef en is de enige echte vriend van Wokulski. Hij kent hem misschien wel beter dan Wokulski zichzelf kent.

Perspectieven en stijl

De pop is niet eendimensionaal. Het is niet alleen verteld vanuit het perspectief van Wokulski. De aandacht gaat geregeld ook vooral uit naar Izabela, maar ook andere personen komen bij gelegenheid aan het woord. Die variatie zorgt ervoor dat door de verschillende invalshoeken het beeld telkens anders wordt en dat je geregeld je mening moet bijstellen.

Het zijn de dagboekaantekeningen van Rzecki die het beeld completeren vanuit diens perspectief.

Zoals wel vaker in die periode verscheen De pop als feuilleton om vervolgens als boek te worden uitgebracht. Het resultaat is dat er nogal wat herhaling is en het af en toe erg breedsprakig is. Een verhaal in romanvorm is echt iets anders dan een krantenfeuilleton.

Conclusie

Er zijn een paar minpuntjes: de breedsprakigheid en het te veel aan herhalingen is genoemd. De pop bevat ook enkele passages die nauwelijks iets aan het verhaal toevoegen. Een voorbeeld daarvan is de te uitgebreide aandacht voor de veiling van zoiets onnozels als een pop, toevallig wel de gebeurtenis waaraan het boek zijn titel ontleent. Daarvan zijn er meer te vinden. Het zijn kleinigheden en omdat Prus erin slaagt om ook die passages fraai te beschrijven zal ik het klagen hierover aan kniesoren overlaten. Mij heeft het niet gestoord.

Als klassiek liefdesverhaal kan De pop wedijveren met bijvoorbeeld Madame Bovary en is het naar mijn mening beter dan Ver weg van het stadsgewoel. De uitgebreide aandacht voor de historische context en de variatie aan thematiek maken het tot een rijke roman waarvan het alleszins begrijpelijk is dat het in Polen zo veel aanzien heeft.
De vertaling van Karol Lesman is trouwens schitterend.

De pop is een roman van de buitencategorie.

Dossier over De pop

—

Titel	De pop
Auteur	Boleslaw Prus
Vertaling van	Lalka
Vertaler	Karol Lesman
Uitgeverij en jaar	Atlas Contact 2015
Pagina’s	864
ISBN	9789020414554