Meeslepend maar niet altijd geloofwaardig
Dat Het verhaal van de dienstmaagd door Margaret Atwood een dystopische vertelling is kun je moeilijk tegenspreken. Cruciaal bij dergelijke boeken is of en in hoeverre je erin mee kunt gaan of dat er toch een zekere mate van scepsis aanwezig blijft. Om maar gelijk de conclusie weg te geven: bij mij is het laatste het geval, maar dat behoeft wel enige uitleg.
De omstandigheden
De hoofdpersoon, tevens verteller, in Het verhaal van de dienstmaagd is Vanfred. Over wat haar is overkomen en hoe en waarom zij in deze omstandigheden terecht is gekomen wordt langzaam duidelijk gemaakt. Het gaat over wat zij nu meemaakt en haar gedachten daarover en haar herinneringen aan hoe het ooit was.
Aan het begin krijg je (te?) veel informatie te verwerken. In een kort tijdsbestek komen er allerlei personages aan bod met verschillende functies. Het valt niet mee om scherp te krijgen hoe het zit met de dienstmaagden, Martha’s, tantes, bevelvoerders, speurders en anderen. Gaandeweg wordt dat beter, maar infodump was wel één van de gedachten die ik had na zo’n vijftig pagina’s.
Vanfred is dienstmaagd. Niet de, maar een, één van velen. Hun functie is nogal bijzonder: broedkip. Door allerlei factoren zijn mensen minder goed in staat zich voort te planten en degenen die dat wel kunnen, jonge moeders, worden misbruikt om voor nageslacht te zorgen.
Hoe het begon
Vanfred, niet haar eigen naam, was getrouwd met Luke, samen hadden zij een kind. Hun geregelde leventje komt ineens op zijn kop te staan. Aanvankelijk denkt men aan een revolte door islamitische fanatici (opmerkelijk als je beseft dat dit boek midden jaren tachtig is gepubliceerd), maar al snel wordt duidelijk dat een strenge christelijk-religieuze groepering de macht in de VS heeft overgenomen. Veel details hierover krijg je niet mee, maar het lijkt nogal eenvoudig te zijn gegaan.
Dat is nauwelijks geloofwaardig. De VS staat nou niet bepaald bekend als een land dat zich zomaar laat overrompelen en als het dan toch gebeurt onvoldoende in staat is om de verhoudingen te herstellen.
Hoe het ook zij, al snel worden de rechten van vrouwen ingeperkt. Zo mogen zij niet meer zelf over geld beschikken en werken is taboe. Als de geruchten doorsijpelen over wat Vanfred te wachten staat ondernemen zij een vergeefse vluchtpoging. Zij wordt gescheiden van man en kind en wordt dienstmaagd.
Haar rol
Zoals gezegd, een dienstmaagd is niet meer dan een broedkip. Op het vruchtbaarste moment van haar cyclus moet zij zich beschikbaar stellen om te worden volgespoten door de bevelvoerder, waarvan zij maar moet hopen dat hij wel vruchtbaar is. Als een dienstmaagd na zekere tijd niet zwanger is dan zit haar taak erop en verdwijnt zij, in het beste geval naar de kolonieën. Een volgens de geruchten afschuwelijk deel van het land waar vrouwen als slavin worden uitgebuit.
De geslachtsgemeenschap is een wel heel bijzondere ceremonie, gebaseerd op een bijbelverhaal. Het is volkomen zakelijk: aanrakingen zijn taboe, elkaar aankijken mag niet, elke vorm van intimiteit is verboden.
Ook dat is nogal merkwaardig, om meerdere redenen. Je zou je kunnen voorstellen dat zich incidenteel zoiets kan voordoen, maar op zo’n grote schaal? Dat is nauwelijks voorstelbaar. Maar ook: de rol van de dienstmaagd is natuurlijk afschuwelijk, geen discussie.
Maar zouden er echt zo veel mannen zijn die op zo’n zielloze, volkomen gevoelloze manier seks willen hebben, ook al zou je dat legitimeren met een “hoger doel”? Zoals Atwood het beschrijft zou je net zo goed de daad kunnen verrichten met een opblaaspop. En dat is toch tamelijk uitzonderlijk. En dan moet je als man nog maar in staat van opwinding raken en blijven als het op zo’n manier moet. Het zal wel.
Haar leven en perspectief
Zij moet zwanger worden en wel op korte termijn. Zij vertoeft er al wat langer en haar tijd zit er bijna op. Heel erg lijkt zij daar niet mee bezig te zijn, maar wat dan?
Vanfred mag er af en toe uit om inkopen te doen. Het leven buiten het huis is zo mogelijk nog beklemmender dan daarbinnen. Mensen kunnen om het minste geringste van straat worden geplukt en hun lot is niet te benijden. Geregeld ziet zij de lijken bungelen.
Zelfmoord dan maar? In huis is dat vrijwel onmogelijk, zeker nu haar voorgangster zich heeft opgehangen. Alles wat voor dat doel kan worden gebruikt is weggehaald. Het vreemde is dat zij geregeld buiten is en daar zijn genoeg mogelijkheden om je van het leven te beroven, maar dan neemt zij het niet meer in overweging. Trouwens ook bijzonder, dat in huis ongeveer alles wordt gedaan om die uitweg af te sluiten maar dat zij wel naar buiten kan met alle “kansen” die zich daar voordoen. Niet erg consequent.
Toch lijkt er op enig moment een uitweg mogelijk. Zal zij die kans kunnen grijpen en verzilveren?
Vanfred als persoon en als verteller
Het verhaal van de dienstmaagd beleef je uitsluitend via Vanfred. Het is niet haar echte naam. Die is haar toegekend en zegt wel iets over haar situatie. Net zoals andere dienstmaagden, van wie de naam telkens begint met Van, gevolgd door een mannennaam. Het is al snel duidelijk waarom dat zo is, maar Atwood vindt het nodig om dat in een appendix omstandig uit te leggen. Hoezo onderschatting van de lezer over iets wat een kleuter nog wel kan begrijpen?
Als persoon is zij nogal lijdzaam. Hier en daar wordt de suggestie gewekt dat er sprake is van drogering, maar bij andere dienstmaagden is die passiviteit minder. Denk aan Moira, haar beste vriendin, die in dezelfde omstandigheden terecht komt maar die haar eigenzinnige karakter wel weet te behouden.
Is zij als verteller betrouwbaar? Tijdens het lezen ga je mee in haar verhaal, het is meeslepend en overtuigend genoeg. Dat haar geheugen haar op vreemde onderdelen in de steek laat is niet zo vreemd. De eerdergenoemde appendix haalt dat echter flink onderuit. Wat blijft er dan nog over van haar geloofwaardigheid?
De appendix
Die heeft een heel vreemde rol in Het verhaal van de dienstmaagd. Het is een verslag van een wetenschappelijk congres waarin wordt stilgestaan bij het tijdelijke bestaan van Gilead, de naam van het land na de religieuze revolutie.
Het is een toevoeging die je vaker ziet bij toekomstromans. In dit geval is die overbodig. Sterker nog, als je al mee zou gaan in het verhaal dan wordt hiermee alles wel behoorlijk op zijn kop gezet.
Het is in dit geval een zinloze toevoeging aan de roman. Enerzijds omdat Vanfred’s rol als betrouwbare verteller ter discussie wordt gesteld. Nogal overbodig, geen enkele verteller is volkomen betrouwbaar en het is aan de lezer om dat zelf op waarde te schatten. Anderzijds omdat Atwood in dit gedeelte van alles uitlegt wat niets toevoegt. Dat van die namen is illustratief, maar niet uniek.
Het verzwakt de compositie, heeft weinig toegevoegde waarde en het is een stijlbreuk met wat daaraan voorafgaat.
Beklemmende sfeer
Atwood is er goed in geslaagd de beklemmende, angstwekkende sfeer te beschrijven. Gek genoeg is het niet erg dreigend, haar toonzetting zorgt ervoor dat je denkt dat de zon (in figuurlijke zin) snel zal doorbreken. Je bent geneigd om vergelijkingen te maken met andere dystopische romans. Bijvoorbeeld De weg van Cormac McCarthy en 1984 van George Orwell zijn donkerder, ook qua toon.
Je kunt je afvragen hoe geloofwaardig het is dat zo’n gemeenschap kan bestaan en zich in stand kan houden. Een beetje ambivalent: het lijkt nogal veel van het voorstellingsvermogen te vragen, anderzijds: lees Gestolen leven van Adam Johnson, overigens wel erg dreigend en helaas realistisch, en dan is het wel weer goed voorstelbaar.
Concluderend: Het verhaal van de dienstmaagd is een meeslepend verhaal over een wereld die we hopelijk nooit in het echt zullen meemaken. Op onderdelen overtuigend, maar helaas heeft Atwood op belangrijke onderdelen mijn gevoel van ongeloof niet altijd overtuigend kunnen wegnemen.
—
Science fiction, dystopie
Prometheus
2009
Paperback
329
Gerrit de Blaauw
9789044613087
