De rustelozen – Olga Tokarczuk

 

Uitdagend mengsel van kennis, ervaringen en verhalen

Olga Tokarczuk noemt haar boeken constellatieromans. Ze wijken af van gangbare romans die een verhaallijn hebben die meestal lineair is. Voor wat betreft De rustelozen gaat dat in ieder geval op. Het is een prachtig bouwwerk van kennis, ervaringen, onderzoekingen, beschouwingen en verhalen waarbij het een hele uitdaging is om iets te vinden wat dat alles bindt.

Als je al zou kunnen spreken over een overheersend thema dan is het misschien wel dat de mens gejaagd is, niet in staat tot stilzitten. Kennis moet vermeerderd worden, het kan nooit genoeg zijn. Reizen om nieuwe ervaringen op te doen is een kenmerk van de moderne mens. Is het een manier om te ontsnappen aan gedachten die opkomen als je stilzit?

“Als we in beweging zijn hebben we geen tijd voor zinloze beschouwingen. Daarom hebben reizigers de indruk dat alles nieuw, schoon, maagdelijk en in zekere zin onsterfelijk is.”

Het is ook niet voor niets dat in het overigens prachtige titelverhaal bij monde van een ingepakte vrouw de volgende passages voorkomen:

“Schommel met je lichaam, beweeg, sta niet stil. Alleen zo kun je aan hem ontkomen. Hij die over de wereld heerst, heeft geen macht over beweging en weet dat ons bewegende lichaam heilig is, alleen wanneer je je beweegt, kun je aan hem ontsnappen.”

En verderop:

“Beweeg je, beweeg. Gezegend is hij die gaat.”

De rustelozen bestaat uit meer dan vijfhonderd fragmenten. Sommige daarvan zijn niet langer dan één zin of één alinea, andere beslaan enkele tientallen pagina’s maar dan wel verdeeld over verschillende fragmenten die kriskras verspreid zijn. Dat is meteen een tweede uitdaging aan dit boek: het is geen vlotte doorlezer omdat de verschillende fragmenten ogenschijnlijk weinig met elkaar te maken hebben.

Kennis en ervaringen

Daar wemelt het van. Het zijn tegelijk nutteloze en waardevolle weetjes. Want wat heeft het voor nut om te weten dat je vanuit de bodem van een waterput ook overdag de sterren kunt zien? Of dat er jaarlijks meer mensen sterven door de schop van een ezel dan door vliegrampen? Of dat de kortste oorlog slechts dertig minuten duurde, in 1896 tussen Engeland en Zanzibar? En wat te denken van de toevallige ontdekking van de achilleshiel door de anatomist Verheyen?

Opvallend is ook de fascinatie voor de aanblik van ingewanden op sterk water, opgezette lichamen en lichaamsdelen, met een voorkeur voor hetgeen afwijkend of monsterlijk kan worden genoemd. In meerdere fragmenten gaat het daarover en over mensen die daarvan hun werk hebben gemaakt.

Waarom wil je dat weten en waarom hebben mensen nooit genoeg van dat soort kennis? Rusteloosheid?

Verhalen

Het titelverhaal is mooi, verontrustend en tegelijk vervreemdend. Toch zijn er andere die meer indruk maken en beter blijven hangen. Een paar voorbeelden.
Tokarczuk presenteert een verhaal, Gods zone, over een Poolse vrouw die naar haar geboorteland reist om een vroegere geliefde het laatste zetje te geven in het stervensproces. Het is mooi ingehouden en tegelijk ontroerend geschreven. Mooi detail: op onopvallende wijze wordt afgeteld van tien naar één, het valt alleen maar op doordat de letters van die telwoorden iets verder uit elkaar staan dan andere woorden. Het leidt wel tot een onvermijdelijke uitkomst.

Een ander verhaal gaat over Kunicki. Het zijn drie fragmenten, twee vrij aan het begin en het derde bijna aan het eind van het boek. Op vakantie op een heel klein eiland raakt hij vrouw en kind kwijt. Verdwalen is onmogelijk en toch zijn zij een paar dagen onvindbaar. Dan zijn zij ineens terug. In het derde fragment slaat de twijfel toe bij Kunicki. Is de teruggekeerde wel echt zijn vrouw? Als hij zijn twijfels uit slaat zij terug. Ze verwijt hem paranoïde gedrag. Wie heeft gelijk en wat is waar? Tokarczuk laat de lezer in verwarring achter.

Verschillende vormen van humor en bijzondere details

Humor komt in allerlei varianten voor: wrang, cynisch, ironisch, zwartgallig. Een vrouw die de halve wereld overgaat met een ampul met een dodelijke vloeistof moet bij terugkeer worden gedesinfecteerd omdat ze bevestigend heeft geantwoord op de vraag of zij mogelijk een biologische besmetting heeft opgelopen. De vragensteller op het vliegveld heeft geen idee van wat en aan wie hij het vraagt.

Een mooi verhaal over het redden van gestrande walvissen eindigt met de wrange constatering dat zij in Japan uit zee kunnen worden gehaald om aldaar te kunnen worden verwerkt tot hondenvoer.

Wrange humor, bijvoorbeeld over swastika’s. In het Verre Oosten worden vegetarische restaurants meestal aangeduid met rode swastika’s. Na een paar dagen is de hoofdpersoon in dit fragment even geconditioneerd als de hond van Pavlov: “bij het zien van een rode swastika begin ik te kwijlen.”

Eerdergenoemde Kunicki is verkoper voor een uitgeverij. Hij herinnert zich een onbeduidende boekhandel waaraan hij drie exemplaren van een boek aflevert, de laatste bestseller, met als titel Constellaties. Laat De rustelozen nou een constellatieroman zijn.

Beschouwingen

Afgewisseld met deze fragmenten kom je door het hele boek heen de hersenspinsels van de hoofdpersoon tegen, de passages met een ik als verteller. Die gaan voor een deel over reizen en alles wat daarmee te maken heeft, zoals reispsychologie. Bijvoorbeeld over het fenomeen vliegveld, een plek om te verblijven en te vertrekken tegelijk. Over pelgrims en pelgrimages. Over mensen onderweg, reizigers die elkaar steevast dezelfde Drie Fundamentele Reisvragen stellen: “waar kom je vandaan? Waar kom je nu vandaan? Waar ga je heen?”

Waarop zij in haar hoofd verzucht:

“Het is onbelangrijk waar ik ben, het kan me niet schelen waar ik ben. Ik ben.”

Wat is er veel te genieten!

Behalve tekstueel valt er ook te genieten van de bijzondere kaarten die hier en daar opduiken. Zoals Tokarczuk in een interview (zie link hieronder) duidelijk maakt is dat een bewuste keuze. Zij heeft van haar uitgever geëist dat die kaarten in alle vertalingen zouden blijven staan. Het is een bijzondere toevoeging.

Zelden kom je een boek tegen dat zo uitnodigt tot herlezing. Toen ik het uit had wilde ik meteen weer terug naar het begin, gewoon opnieuw beginnen aan deze prachtige ontdekkingsreis. Bij een boek als De rustelozen kan het bijna niet anders dan dat je bij tweede of derde lezing van alles ontdekt wat je in eerste instantie hebt gemist. Maar ja, de uitleentermijn was verstreken. Je kunt het natuurlijk ook gewoon herlezen omdat er zo veel te genieten valt. Want De rustelozen is een fascinerende en uitdagende leeservaring.

Links:
Over Olga Tokarczuk
Interview met Tokarczuk over dit boek

De rustelozen
Olga Tokarczuk
Roman
De Geus
2019
Hardcover
441
Greet Pauwelijn
9789044543445
Share

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.