Revoluties, evolutie en toevalligheden
De ondertitel van Sapiens door Yuval Noah Harari is Een kleine geschiedenis van de mensheid. Met grote stappen leidt hij ons door de geschiedenis, van hoe homo sapiens zich ontwikkelde van een onbeduidende diersoort tot de alles overheersende levensvorm van nu. Harari sluit af met een korte vooruitblik. Homo sapiens zal naar zijn mening niet in deze vorm overleven, misschien wel als een doorontwikkelde variant daarvan.
Drie revoluties
Harari onderscheidt drie revoluties die een verklaring zijn voor de vanuit de mens bezien trage en vanuit kosmisch oogpunt stormachtige ontwikkeling van homo sapiens. Deze ontwikkeling omspant slecht zo’n zeventigduizend jaar, slechts een fractie van de tijd die verstreken is sinds de oerknal.
Cognitieve revolutie
Homo sapiens ontwikkelde hersenfuncties die hem in staat stelden zich te onderscheiden van andere diersoorten. Het vermogen zich bewust te organiseren is er één van. Het stelde sapiens in staat om alle andere soorten te overwinnen en te vernietigen. Neanderthalers zijn een goed voorbeeld. Qua kracht en lichaamsbouw veruit superieur aan sapiens maar moest het toch afleggen omdat deze soort niet opgewassen bleek tegen de georganiseerde sapiens. Taal was ook belangrijk. Het zorgde voor verhalen, mythen en de mogelijkheid om meer te kunnen dan primitief overleven.
Het heeft niet lang geduurd voordat deze soort overheersend was geworden.
Landbouwrevolutie
Een grote versnelling in de ontwikkeling was het ontstaan en de ontwikkeling van landbouw. De mens organiseerde zich en landbouw stelde de soort in staat meer monden te voeden. Het vergde planning en vooruitdenken en toen men dat eenmaal onder de knie had werd jagen minder belangrijk. Dat wil zeggen als voedselbron, want de mens bleef wel jagen om de mens als soort en om diens territorium, have en goed te beschermen. Het aanbod van voedsel werd gelijkmatiger, een groot voordeel. Als je je niet meer zo druk hoeft te maken om zoiets basaals dan kun je de aandacht op andere dingen richten.
Natuurlijk had het ook nadelen. De mens raakte vaardigheden kwijt en het was het begin van het afstand nemen van de natuur; een ontwikkeling die sindsdien niet meer is gestopt.
De wetenschappelijke revolutie
Het is nog maar een paar eeuwen geleden dat de volgende revolutie werd ontketend: de wetenschappelijke. Sindsdien is alles in een enorme stroomversnelling geraakt. Zet een mens van twintigduizend jaar geleden neer in een wereld van tienduizend jaar later en hij zal zich nog wel weten te redden. Zet een mens die honderd jaar geleden leefde neer in de huidige tijd en hij zal reddeloos verloren zijn.
Die revolutie heeft enorme gevolgen gehad. De mensheid als geheel explodeerde in aantallen, de welvaart nam gemiddeld toe. Maar wat heeft het verder gebracht? Is de mens er gemiddeld genomen gelukkiger van geworden? Wat zijn de gevolgen geweest voor al het andere dat leeft (of leefde) op aarde? Desastreus is het antwoord. Het zijn vragen waar Harari ook uitgebreid bij stilstaat.
Meer dan droge beschrijvingen
Juist daarin zit de meerwaarde van Sapiens. Het is geen dor stuk geschiedschrijving, integendeel. Af en toe is de toon luchtig, prettig relativerend, het leest vlot, maar er is meer. Harari plaatst het in een bredere context. Hij stelt vragen die niet vaak zijn gesteld maar die wel voor de hand liggen. Waarom is nu de westerse mens en cultuur overheersend, iets wat een paar eeuwen geleden anders was. Waarom zijn veel uitvindingen en ontdekkingen in de afgelopen eeuwen gedaan in de westerse wereld terwijl dat daarvoor in andere delen van de wereld plaatsvond?
Causaal verband tussen beide ontwikkelingen is evenwel onmiskenbaar.
De gevolgen van de menselijke overheersing op de rest van het leven op de planeet zijn bijzonder ingrijpend. Het is duidelijk dat dat ook gevolgen voor de mens als soort zal hebben. Gevolgen die we nu niet goed kunnen voorzien, ook omdat toeval een grote rol heeft gespeeld en zal blijven spelen. Immers, dat het nou de homo sapiens is geweest die uitgroeide tot de overheersende soort is toeval. Zoals er door de eeuwen heen meer toevalligheden zijn geweest, zoals de uitvinding van de stoommachine en de ontdekking van de werking van penicilline. Toeval speelt een voorname rol, zo voornaam dat de gedachte dat er een groter plan achter zou zitten bepaald niet voor de hand ligt, zoals hij ook stelt.
Kortom, de toekomst is ongewis. Het menselijk tekort om de gevolgen van zijn doen en laten te overzien staat daaraan in de weg. De eeuwige honger naar meer is niet te stillen. Dat de mens daarmee zijn toekomst op het spel zet doet Harari daarom aan het slot van Sapiens verzuchten:
“Bestaat er iets gevaarlijkers dan ontevreden, onverantwoordelijke goden die niet weten wat ze willen?”
Non-fictie
Thomas Rap
2018
Hardcover
462
Inge Pieters
9789400407930
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten in je inbox te ontvangen.