Grootse anti-oorlogsroman

Oorlog is gruwelijk, dat is geen nieuws. Vanuit de veilige leunstoel en in een vrij beschermde omgeving is het lastig om de impact ervan tot je te laten doordringen. Je ziet beelden, je leest er wat over, je hoort een en ander, maar het is voor de meesten gelukkig toch een ver van het bed-show. Er zijn ook dwaallichten die oorlog romantiseren en denken dat zij, door er op vrijwillige basis aan deel te nemen, een heldenrol nastreven of denken dat het zicht biedt op een beter leven. Daarom is het goed dat er boeken worden geschreven zoals De eerste steen van Carsten Jensen. Dit kan je niet koud laten en er resteert daarna geen misplaatste romantiek. Hopelijk.

De vijf zones

Eén van de hoofdrolspelers, Schrøder , heeft een verleden als game-ontwerper. Zijn rol in De eerste steen is cruciaal, de opbouw heeft wel enige overeenkomst met computergames: telkens door naar het volgende level, in dit geval zones. In de inleiding houdt deze man een speech en benoemt deze zones. Je zou dit boek kunnen beschouwen als een uit de hand gelopen computerspel met een enorm hoge inzet, waarin levens minder belangrijk zijn dan de uitkomst van het spel.

De witte zone

De zone van de schapen.
Een peloton Deense soldaten komt na een jaar van intensieve voorbereiding in Afghanistan in een poging om daar vrede te brengen. Vanuit de witte zone, Denemarken, komen ze in de zone waar soldaten thuishoren. Dat is de gele zone, waarin je hart honderd keer per minuut slaat.

De gele zone

De zone van de waakzaamheid.
Aanvankelijk gebeurt er weinig. De dagen verlopen routineus, de vierentwintig mannen en één vrouw, Hannah, vullen de dagen met geouwehoer en stoere praatjes. Het peloton bestaat uit een mix van ervaren mensen en groentjes. Overste Steffensen is de hoogste in rang, Schrøder is de pelotonscommandant.

Al gauw wordt de relatieve rust verstoord. Tijdens een patrouille wordt een soldaat beschoten, de aanvaller wordt gedood door de oude rot Adam. Hij is ervan ondersteboven, de meeste anderen gedragen zich als scholieren op excursie.
Eén van hen had voorgesteld om alles wat zij meemaken op film te zetten, bij wijze van monument voor hun heldhaftigheid. Van dit voorval worden twee versies gemaakt, een heldhaftige en de realiteit.

Kort daarop is er een serieuzer incident. Een soldaat stapt op een bermbom en overlijdt ter plekke. Er volgt een hevig vuurgevecht met nog een slachtoffer aan Deense kant. Tijdens de debriefing wordt de indruk gewekt dat Schrøder onnodig risico heeft genomen. Het is de eerste indicatie van zijn dubieuze rol. Tegelijk is er het begin van een seksuele relatie tussen Hannah en deze Schrøder.

Steffensen verspeelt de paar goede contacten met lokale Afghanen. Hij manoeuvreert tactisch onhandig, reageert onbenullig op verschillende voorvallen. Het lijkt erop dat hij wordt gedwongen om een spel te spelen dat hij niet beheerst. De soldaten zijn de pionnen in dat spel. De regels van het spel worden bepaald door de Afghanen, maar het ergste is dat er één of meer valsspelers zijn. Er doen steeds meer geruchten de ronde, het onderling wantrouwen groeit, het is onontkoombaar dat het gezelschap in de volgende zone terecht komt.

De rode zone

De zone waarin zij voor hun leven moeten vechten.
Onrust aan het thuisfront, er zijn diverse incidenten met familie en bekenden. Steffensen zoekt contact met de basis in Denemarken. Op hun advies wordt de communicatie beperkt. De strijd intensiveert. Steffensen heeft wederom de verkeerde keuzes gemaakt en zij moeten het flink bezuren. De spanning loopt op. In antwoord op aanvallen zoeken de soldaten naar wraak. Ze krijgen toestemming van de thuisbasis en gaan in hun wraakacties veel te ver. Het gaat vreselijk mis als Schrøder inderdaad een verrader blijkt.

De grijze zone

De zone waarin zij met de rug tegen de muur komen te staan.
Dat is waar zij vervolgens in terecht komen. De paniek is compleet. Het is een kronkelige weg, vol van grote en kleine incidenten, maar die gaat maar één kant op: de volgende en laatste zone.

De zwarte zone

Hier wacht de paniek. Die is er volop. Dit is het meest uitgebreide deel van De eerste steen. Terwijl in de voorgaande delen uitsluitend een alwetende verteller aan het woord is geweest, horen we hier vooral de stem van Khaiber, de ik in dat slotdeel. Deze Deen van Afghaanse afkomst heeft de opdracht te redden wat er te redden valt. Hij doet dat met verve. Hij weet het vertrouwen van de Denen te winnen, maar intussen volgt hij zijn eigen agenda. Het toch al complexe verhaal krijgt er in dit deel nog een paar boeiende dimensies bij.

Gedenkwaardig in meerdere opzichten

Thematiek

Carsten Jensen is er uitstekend in geslaagd om verschillende belangwekkende thema’s in De eerste steen te verwerken.

Groepsgedrag: het is fascinerend om te zien hoe mensen zich gedragen in deze groep, hoe ze zich ontwikkelen in reactie op gebeurtenissen en het gedrag van anderen in de omgeving.

De positie van vrouwen: het gaat niet alleen om de positie van Hannah als enige vrouw van het peloton. Jensen schenkt uitgebreid aandacht aan de positie van Afghaanse vrouwen. Zij stellen niets voor, slavinnen die zich in hun kleding moeten verbergen en zich gedeisd moeten houden. Desondanks zijn er nog wel enkele vrouwen die een belangrijke rol opeisen, maar  alleen maar omdat zij niets meer te verliezen hebben.

Verraad: daarvan is het hele boek doordesemd. De soldaten vertrouwen aanvankelijk nog wel op elkaar en op anderen maar dat is maar van korte duur. Binnen hun eigen gelederen is er een verrader, in hoeverre zij op de lokale bevolking kunnen vertrouwen weten zij nooit zeker. Dat wantrouwen is wederzijds en leidt nergens toe. De zwartgallige constatering na weer een zinloos gesprek:

“Beide kampen zijn bezig met een retorische oefening, waaraan beiden een zeker plezier beleven.”

Moraliteit: wat is wel en niet geoorloofd in zo’n vuile oorlog? Als er al een begin van een antwoord is dan is dat alweer achterhaald doordat de grenzen steeds verder worden opgerekt.

Falend leiderschap: waar vooral Steffensen debet aan is. De ene na de andere verkeerde beslissing resulteert erin dat ondergeschikten de leidende rol voor zich opeisen.

De zinloosheid van deze oorlog: het is een gevecht met vele verliezers. De waarheid sneuvelt als eerste, maar er zijn veel doden en gewonden te betreuren. Het enige resultaat is dat er alleen maar meer voeding wordt gegeven aan wraakzucht, actie en reactie zonder einde.

“Het is geen overwinning als degene die verwoest is slechts zijn verwoesting doorgeeft”

De enige winnaar is de wapenindustrie die Afghanistan als proeftuin beschouwt. Zo cynisch!

Personen

De falende leider is al genoemd, Steffensen. De bureaucraat die geen blijk geeft van menselijk inzicht, een omhooggevallen onbenul. Vooral hij is er verantwoordelijk voor te houden dat er veel misgaat. Schrøder heeft ook een grote rol, zijn verraad kent meerdere slachtoffers, niet alleen de Denen. Aanvankelijk merk je daar niets van, en gek genoeg blijf je tot het eind iets van ontzag voor hem koesteren. Hannah is ook een belangrijke speler. De enige vrouw in het peloton, maar op beslissende momenten de enige die moed en inzicht aan daadkracht kan koppelen. Khaiber mag ook niet ongenoemd blijven, de man met een missie die voor anderen tot het einde onduidelijk blijft.

En nog zo veel anderen, mensen die je koestert en mensen aan wie je een hekel krijgt en alle gradaties daartussen.

Stijl

De eerste steen bevat veel korte hoofdstukken. De zinnen zijn kort, de woorden krachtig. De vaart is hoog, maar met genoeg ruimte voor reflectie. Het gebruik van de tegenwoordige tijd werkt in dit geval uitstekend.

Jensen heeft geen grote woorden nodig om zijn doel te bereiken. Weinig stemverheffing, de toon is meestal ingehouden. Het hoeft niet, de gebeurtenissen spreken voor zich, elke extra nadruk daarop zou te veel van het goede zijn. Zijn stijl is direct en zakelijk; weinig gevloek en getier om kracht bij te zetten, maar hij draait ook nergens omheen.

Ten slotte

De eerste steen is een boek dat hypnotiseert, een boek dat als je er eenmaal aan bent begonnen niet meer loslaat, een boek dat blijft nadreunen tot lang nadat de laatste pagina is omgeslagen. Een boek over een oorlog die, behalve de wapenindustrie, uitsluitend verliezers kent, over een kapotgebombardeerd land dat in vele strijdgroepen is uiteengevallen en waarvan het de vraag is of het ooit nog vrede zal kennen.

“Misschien is Afghanistan een land dat zoveel heeft verloren dat het nooit meer een gaaf land wordt, dat voor eeuwig op krukken rond moet hinken, slechts met één oog kan zien, stinkend naar jodium en met rottende wonden onder vuil verband, zonder uitzicht op werk of huwelijk, zonder toekomst en afhankelijk van vreemde hulpverleners die voortdurend antibiotica moeten spuiten in een lichaam dat ze zelf kapot hebben geschoten.”

De eerste steen is een anti-oorlogsroman van formaat die zich probleemloos kan meten met andere grote anti-oorlogsromans. De auteur heeft ter voorbereiding op dit boek weken doorgebracht in Afghanistan en heeft zich ook op allerlei andere manieren goed voorbereid. Dat is te merken, je voelt dat hij weet waarover hij schrijft.
De vertaling door Lammie Post – Oostenbrink en Kor de Vries is uitstekend.