Prachtige mix van feiten en fictie

Icarië. Het boek van Uwe Timm is niet vernoemd naar een Grieks eiland dat zo heet. Wel naar de fictieve communistische republiek die is vernoemd naar het boek Voyage en Icarie (uit 1840), geschreven door Étienne Cabet, de bedenker van de term communisme. Met een groepje getrouwen vertrok hij naar Texas om daar een commune op te richten waarin nauwelijks ruimte zou blijken te zijn voor een eigen identiteit. Het communisme werd tot in het extreme doorgevoerd. Het werd al snel een faliekante mislukking. Lees meer hierover.

De hoogbejaarde Wagner heeft in één van de restanten van die commune Alfred Ploetz ontmoet. Wagner heeft de oorlog overleefd in de kelder van het antiquariaat waar hij werkte en waar hij zich heeft ontfermd over boeken die anders ten prooi zouden gevallen aan de censuur van de nazi’s. Hij is de voornaamste verteller, doch in de rol van getuige. Het is de Amerikaan van Duitse komaf, Michael Hansen die, kort na afloop van de oorlog, vijftien gesprekken met hem voert over de rol van Ploetz. Deze Hansen, de hoofdpersoon van Icarië, heeft van de legerleiding de opdracht gekregen uit te zoeken welke betekenis het gedachtengoed van deze Ploetz heeft (gehad).

Van overtuigd communist naar racist

Ploetz was in zijn jonge jaren, rond 1900, communist. In een latere fase van zijn leven werd hij een vooraanstaand eugeneticus. Hij meende dat hij een wetenschappelijke basis had gevonden voor rassenhygiëne. Het ontwikkelde zich tot de leer van de raszuiverheid die tijdens het nazibewind uitmondde in massale vernietiging van mensenlevens. Aanvankelijk betrof dat onder andere zwakbegaafden, geestesgestoorden en alcoholici, later vooral Joden.
Zijn leer sloeg niet alleen in nazi-Duitsland aan. Hij was zelfs een serieuze kandidaat voor de Nobelprijs.

De gesprekken tussen Hansen en Wagner vormen de kern van Icarië. Deze gesprekken zouden de vorm van verhoren moeten hebben, maar naarmate de mannen elkaar beter leren kennen worden het steeds meer gesprekken tussen gelijkwaardigen.
Wat Wagner te vertellen heeft is reuze interessant. In min of meer chronologische volgorde krijg je een goed beeld van de ontwikkeling van Hansens onderzoekssubject. Ploetz nam het aan het begin van zijn loopbaan vooral op voor kansarmen. Gedurende de rest van zijn leven werd zijn mensbeeld steeds negatiever. De mensheid kon alleen nog worden gered door het Arische ras te vrijwaren van de invloed van andere rassen. Zuiverheid voor alles. Het is bekend waartoe dit heeft geleid.
Ploetz was behalve racist ook overtuigd pacifist maar vooral omdat de beste mensen, soldaten, het slachtoffer van oorlogen zijn. Zinloze verspilling van levens. Communist bleef hij in zekere zin ook; gelijkheid tussen mannen en vrouwen was voor hem vanzelfsprekend.

Interessant decor

De gesprekken vinden plaats tegen de achtergrond van een verslagen Duitsland. Het land ligt grotendeels in puin maar de wederopbouw is al snel in volle gang. Interessant is vooral de houding van de Duitse bevolking. Een deel daarvan is vooral goed in wegkijken en doen alsof hun neus bloedt. Anderen draaien er niet omheen en erkennen wat er is gebeurd maar hebben wel de neiging om te bagatelliseren.

De Amerikaanse legerleiding heeft het personeel opgedragen om geen persoonlijk contact te hebben met de Duitsers, een verbod op “fraternisering.” Dat valt lastig na te leven. Hansen en Wagner slagen daar niet helemaal in. Andere mannen gaan ook de “fout” in als zij te maken krijgen met Duitse vrouwen die behoeftig zijn en hun lichaam aanbieden in ruil voor voedsel en rookwaren.

Weinig emotie

Icarië kent verschillende vertelstijlen en perspectieven. De weergave van de gesprekken wordt afgewisseld met dagboekaantekeningen en een verteller die de dagelijkse beslommeringen van vooral Michael Hansen presenteert. Dat betreft vooral de relaties met enkele vrouwen, maar ook de dagelijkse gang van zaken in die bijzondere omgeving.
Uwe Timm beschrijft dat met veel oog voor detail waardoor je een goed beeld krijgt van de omstandigheden destijds.

Zijn toon is vrij vlak. Er is alle aanleiding om emoties te tonen maar Timm laat dat veelal achterwege. Het verloop van de belangrijkste relatie van Hansen beschrijft hij nogal feitelijk. Ook de verwijdering tussen twee voormalige vrienden, Wagner en Ploetz, die qua gedachtengoed elkaars opponenten werden, wordt nogal zakelijk gebracht. Het onbegrip en de onderhuidse woede bij Wagner is echter wel degelijk voelbaar.

Icarië is een mooie mix van feiten en fictie. Veel van wat in deze roman staat is werkelijk gebeurd, maar Timm mengt dat met fictie. Zo is Wagner, in tegenstelling tot Ploetz, een fictief personage, net als vele anderen. Timm is er zodoende uitstekend in geslaagd om een onderzoek naar iemand met abjecte denkbeelden te presenteren tegen een achtergrond van mensen van vlees en bloed in een grotendeels vernietigd land.

NB: interessant detail: Uwe Timm is getrouwd met de kleindochter van Ploetz.

——

Titel	Icarië
Auteur	Uwe Timm
Vertaling van	Ikarien
Vertaler	Gerrit Bussink
Uitgeverij en jaar	Podium 2018
Pagina’s	416
ISBN	9789057599255