Hou je waffel

Als iemand ‘hou je waffel!’ of ‘houd je waffel dicht!’ roept, wordt je geacht je mond te houden. Wat is de herkomst van deze bijzondere uitdrukking?

De wafel is al eeuwenlang een populaire lekkernij. Met name tijdens Oud en Nieuw, maar ook op kermissen, jaarmarkten en stadsfeesten stonden en staan wafelkramen. De wafel of waffel werd en wordt daarbij regelmatig belegd met slagroom en vruchten. Op kermissen en markten bestrooide men deze lekkernijen meestal met kaneel, suiker en een klontje boter.

Het bakken van waffels was vooral een vrouwenwerk. Het wafelijzer ontbrak dan ook in geen enkele uitzet. In het wafelijzer kwam een dun laagje beslag, dat vervolgens boven het vuur werd gehouden. Hier komt de uitspraak ‘hou je waffel!’ vandaan, wat feitelijk betekent: ‘hou je aandacht bij de wafel!’ De vrouwen die de wafels maakten, riepen dit naar elkaar. Want anders loopt het beslag uit het wafelijzer en/of brandt de wafel aan. Hou je waffel dus.

Share

Het is bijltjesdag

Wat betekent ‘Het is bijltjesdag’ en waar komt deze uitdrukking vandaan?

‘Het is bijltjesdag’ betekent ‘de dag van de afrekening is gekomen’, ‘de dag dat machthebbers of andere vooraanstaande mensen hun macht zullen verliezen, is aangebroken’ en ook wel ‘het uur van de waarheid is aangebroken’. Het komt voor in zinnen als: ‘Het was bijltjesdag op Wimbledon: bij de vrouwen én de mannen verloor de nummer één van de plaatsingslijst’ en ‘Volgende week is het bijltjesdag: dan hebben we het statistiektentamen.’

De term bijltjesdag ontstond tijdens de Tweede Wereldoorlog. De oudste vindplaatsen dateren uit 1941, zoals dit krantencitaat: “Verzet u tegen den geest van een ‘Bijltjesdag’ of iets dergelijks.” Met Bijltjesdag werd dan de dag bedoeld waarop afgerekend zou worden met landverraders, NSB’ers en collaborateurs. Misschien verwees bijltjes hier naar bijlen die daarbij (zonder genade) gebruikt zouden worden, of in elk geval naar dodelijke wapens.

Voor de bijl gaan

Het is mogelijk dat de uitdrukking voor de bijl gaan van invloed is geweest op het ontstaan van bijltjesdag. Daarin is bijl een Bargoens woord voor ‘balie (van het gerecht)’: voor de bijl gaan betekende eigenlijk ‘een veroordeling krijgen’. Tegenwoordig betekent het ‘verliezen, het moeten afleggen’ of ‘zich niet langer verzetten, zwichten’, en ook wel ‘verliefd worden’.

Bijltjesoproer

Met Bijltjesdag wordt soms ook de dag bedoeld waarop in 1787 het Bijltjesoproer werd neergeslagen. Dit was een opstand van Amsterdamse scheepstimmerlieden, bijgenaamd de Bijltjes (een verwijzing naar hun belangrijkste gereedschap), tegen de regenten. Mogelijk dachten degenen die in de oorlogsjaren over bijltjesdag spraken ook aan deze dag.

Share

Geld over de balk smijten

1 Het gaat het hier om een balk die in stallen vaak boven de ruif zit en sprak men oorspronkelijk van “het (niet) over de balk gooien”.

Een ruif is een houten of soms ijzeren, schuinstaand voederrek dat soms aan de wand van stallen bevestigd is, maar soms ook los in het midden van een stal of in een weiland staat. Als men hooi in de ruif gooit, kan het voorkomen dat men ook wat ‘over de balk’ van de ruif gooit. Hiermee ging hooi verloren en zo ontstond vermoedelijk de betekenis van verspilling.

2  Een andere mogelijkheid is dat de uitdrukking “geld over de balk smijten” is te herleiden op de handel in koren. Volgens deze lezing verwijst de balk in de uitdrukking naar een stuk hout dat vroeger gebruikt werd om een korenmaat af te bakenen. Wanneer men deze korenmaat vulde tot boven de balk, gaf men eigenlijk meer koren weg dan nodig was.

Share

Alle hens aan dek

De zegswijze is afkomstig uit de scheepvaart. Wanneer men daar sprak van ‘alle hens aan dek’ was er vaak sprake van een probleem. Alle beschikbare krachten moesten komen opdraven om te helpen. Bijvoorbeeld omdat er een vijandig schip naderde of omdat er door storm problemen waren met de zeilen. Het woord ‘hens’ is een vernederlandsing van het Engelse woord ‘hands’ voor bemanningsleden. Hoe meer ‘hands’ men aan boord had, hoe meer bemanningsleden er dus waren.
Share

Een boek openslaan

Tijdens een bezoek aan een museum of iets vergelijkbaars kun je zomaar iets verrassends opsteken, bijvoorbeeld dat je de betekenis van een uitdrukking leert kennen.
Iedere lezer heeft het in figuurlijke zin gedaan, maar vrijwel geen enkele ook in letterlijke: een boek  open- dan wel dichtslaan. Waar komt dat vandaan?  Voordat boeken van papier werden gemaakt werden ze gemaakt van geschept papier. Ofwel, papier gemaakt van lompen. Onder andere in het Openluchtmuseum kun je zien hoe dit in zijn werk gaat. Dat papier is behalve dikker ook veel kwetsbaarder voor vocht, temperatuurverschillen en aantasting door insecten.

Kettingboek

 

Een voorbeeld van een kettingboek gemaakt
van geschept papier

Om dit risico te verkleinen werden de kaften van deze boeken aan elkaar vastgeklampt, het geheel werd strak tegen elkaar aan geperst. Als iemand dat boek  dan weer wilde openen dan was daar enig geweld voor nodig: het boek werd letterlijk opengeslagen.

Share

Zijn pappenheimers kennen

Soms heb je woorden, gezegden en uitdrukkingen waar je zo aan gewend bent geraakt dat de betekenis er niet meer toe doet.

Vandaag zag ik de uitdrukking “zijn pappenheimers kennen” langskomen in een bericht op Facebook over iemand die haar paarden zo goed kent dat de uitdrukking toepasselijk was.
Wat zijn nou toch die merkwaardige pappenheimers?

Het huis Pappenheim werd al in de 10e eeuw voor het eerst genoemd (Wikipedia). Het was en bleef een vrij machtig geslacht dat in 1628 een eigen graafschap kreeg toebedeeld. Het graafschap Pappenheim bleef een paar eeuwen bestaan.

De uitdrukking dan. Die is door Schiller gebruikt in zijn boek Wallenstein’s Tod (1800).

Daran erkenn’ ich meine Pappenheimer (ook wel geciteerd als: Ich kenne meine Pappenheimer), woorden, gesproken door Wallenstein, toen de soldaten uit het regiment van graaf Pappenheim hem zeiden, dat zij hem niet voor een landverrader hielden en hem trouw zouden blijven, hoewel de andere regimenten hem afvielen. (Bron: DBNL)

Share