Vertrouw nooit iemand van wie de televisie groter is dan de boekenkast
Soms interessant, soms achterhaald Nicholas Carr is een schrijver uit Amerika die schrijft over technologie, cultuur en economie. Hij heeft een achtergrond als journalist bij gerenommeerde media als Harvard business review, New York Times en Wall Street journal. Met zijn boek Het ondiepe (The shallows) behaalde hij een finaleplaats voor de Pulitzer prijs 2010.
Wisselvallig en te weinig consistentDouglas Hofstadter is een Amerikaanse wetenschapper die vooral onderzoek doet naar bewustzijn, denken en creativiteit. In 1979 brak hij door met Gödel, Escher, Bach: een eeuwige gouden band. Hij heeft daarna nog heel wat werken gepubliceerd. Analogie is in juli 2014 in Nederland verschenen, dat hij heeft geschreven met co-auteur Emmanuel Sander. Het is een onderwerp dat veel belooft maar waarvan de uitwerking cruciaal is om te kunnen beoordelen wat de waarde is. En daar schort het aan, het resultaat is minder dan verwacht.
Fascinerend verslag van de gevolgen van een radicale keuzeZo af en toe kijk ik naar het televisieprogramma Floortje naar het einde van de wereld. Enkele jaren geleden was er een aflevering over een Nederlandse vrouw, Miriam Lancewood, die al haar schepen achter zich had verbrand en had gekozen voor een heel ander leven. Met haar vriend, dertig jaar ouder en ervaren in het leven in de wildernis, ging zij proberen of zij in staat waren om te (over)leven in een wereld waarin zij vooral op zichzelf en hun eigen vaardigheden waren aangewezen. Mijn leven in de wildernis is het in boekvorm verschenen verslag daarvan.
Een inspirerend elftal essays
Kairos is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij is de jongste kleinzoon van Chronos, die qua tijdervaring zijn tegenhanger is. Chronos is de god van de tijd die de uren telt, de klok onafgebroken laat tikken, structuur aanbrengt, het leven een ritme geeft dat ook wel als dwingend kan worden ervaren. Kronos is diens tegenhanger, de god van het geschikte ogenblik. Hij staat voor onderbreking van die continuïteit van onbepaalde duur. Het kunnen die momenten zijn die ruimte geven om te komen tot inzichten en die een zekere kwaliteit aan het leven toevoegen. Kairos, een nieuwe bevlogenheid, bevat essays van Joke J. Hermsen die een pleidooi zijn voor verstilling en verdieping.
Kairos
In Stil de tijd noemde Joke J. Hermsen stilte, rust, traagheid en verveling voorwaarden voor werkelijke creativiteit en helder nadenken. Zij pleitte voor niets minder dan een langzame toekomst. Maar wat gebeurt er na de rust? Welke nieuwe denkrichting moet er gekozen worden opdat er werkelijk iets verandert en er niet alleen een rustiger, maar ook een duurzamer en evenwichtiger samenleving ontstaat? Daarover gaat deze nieuwe filosofische bundel, een noodzakelijke opvolger.
Interessant onderwerp maar oppervlakkige uitwerking
Langzamerhand begint men oog te krijgen voor de keerzijde van het gebruik van smartphones en tablets. Deze apparaten kunnen handig, efficiënt en nuttig zijn, noem maar op, maar ze zijn ook verslavend en ontregelend. Over de inbreuk op de privacy hoeven we het nauwelijks meer te hebben. In Is daar iemand? gaat journalist Wouter van Noort op zoek naar het hoe en waarom van die negatieve aspecten.
Is daar iemand?
We appen, mailen, googelen, instagrammen en twitteren de hele dag door. We facebooken per dag inmiddels bijna langer dan dat we eten. Steeds meer onderzoek toont aan dat overmatig smartphonegebruik slecht is voor onze concentratie, ons gestrest maakt en zelfs ons brein verandert. Sterker nog: er zijn steeds meer aanwijzingen dat ons smartphonegedrag kenmerken heeft van een collectieve verslaving.
In Is daar iemand? onderzoekt NRC-journalist Wouter van Noort zijn eigen smartphonegedrag en hoe dat gedrag zijn leven, werk en relaties beïnvloedt. Daarnaast spreekt hij denkers uit de psychologie, economie en technologie en bezoekt hij de machtigste techbedrijven ter wereld om erachter te komen hoe de smartphone ingrijpt in onze relaties, ons werk, ons geluk. Een persoonlijke zoektocht naar de manier waarop de smartphone ons leven verandert.
Prachtig eerbetoon
Degenen die het schaatsen nog niet zo lang volgen denken wellicht dat Nederland altijd de toon heeft aangegeven. Dat is een misvatting. Tot aan het eind van de jaren zestig speelde ons land geen rol van betekenis. De prijzen gingen tot dan vooral naar sporters uit Noorwegen, Zweden en Rusland. Daar kwam verandering in toen Leen Pfrommer schaatscoach werd. Nederland ontwikkelde zich tot een toonaangevend schaatsland. Het is terecht dat deze trainer door het boek van Eelco en Gijs Hiltermann de aandacht krijgt die hij verdient.
Leen Pfrommer, schaatscoach
Leen Pfrommer (1935) is een van de invloedrijkste schaatscoaches die ons land ooit gekend heeft. Onder leiding van de kleine man met zijn karakteristieke oranje puntmuts domineerde Nederland in de jaren '70 voor het eerst de internationale schaatssport. Ard Schenk, Harm Kuipers en Piet Kleine werden wereldkampioen allround. Het waren de jaren dat miljoenen Nederlanders, invulschema's in de aanslag, aan de buis gekluisterd zaten tijdens Europese- en wereldkampioenschappen. Vanaf 1984 begeleidde Pfrommer elf jaar lang talenten van Jong Oranje, onder wie de latere wereldkampioenen Falko Zandstra, Ids Postma en Rintje Ritsma. Later trainde hij de opleidingssprintploeg, waar Jan Bos, Erben Wennemars en Marianne Timmer hun doorbraak beleefden. Pfrommer stond erom bekend dat hij zijn pupillen keihard liet trainen, met voor die tijd revolutionaire trainingsmethodes. Leen Pfrommer heeft daarmee een cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling tot leidende schaatsnatie die ons land nog altijd is.
Over een wereld die nooit meer zal zijn
Een wereld waarin cultuur belangrijker was dan politiek, een wereld die je kon bereizen zonder dat je een paspoort nodig had. Een wereld met Wenen als cultureel centrum, waar denkers, componisten en schrijvers zich verzamelden en elkaar tot grote hoogten opstuwden. Die wereld, vol van culturele rijkdom en vrijheid, veranderde van het ene op het andere moment toen op een stralende zomerdag de aartshertog van Oostenrijk werd vermoord. De eerste wereldoorlog brak uit, gevolgd door het interbellum en die weer door de tweede wereldoorlog. Die heftige periode beschrijft Stefan Zweig in De wereld van gisteren.
De wereld van gisteren heeft deels een autobiografisch karakter. Zweig vertelt vooral over zichzelf, over de mensen die hij heeft ontmoet en over de wereld om hem heen. Over zijn privéleven laat hij heel weinig los, zijn huwelijksleven speelt geen rol en zijn familie komt nauwelijks in het stuk voor.
De wereld van gisteren
Op 22 februari 1942 pleegde de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig samen met zijn vrouw zelfmoord in Brazilië. Deze in 1944 postuum verschenen autobiografie biedt een indrukwekkend beeld van het Europa en met name van het Oostenrijk van zijn tijd. Hij schrijft over zijn kinderjaren, z'n studententijd, z'n reizen en ontmoetingen met invloedrijke intellectuelen, kunstenaars en schrijvers van zijn tijd: Maxim Gorki, Einstein, Gustav Mahler, Sigmund Freud en vele anderen.
De banaliteit van het kwaad
Een betere kop dan de ondertitel van Eichmann in Jeruzalem is nauwelijks denkbaar. Hannah Arendt woonde het megaproces bij en deed daarvan verslag voor The New Yorker. In 1963 is het in boekvorm verschenen, enigszins vertraagd door gezondheidsproblemen van de auteur en van haar man. Het verslag en het boek werd onderwerp van een hevige discussie. Niet vanwege het min of meer feitelijke relaas, maar vooral door de conclusies die Hannah Arendt trok. Deze waren voor velen confronterend, velen werd voor het eerst een spiegel voorgehouden.
Eichmann in Jeruzalem
Terwijl de openbare aanklager Eichmann als het vleesgeworden kwaad afschildert, beschrijft Arendt hem als een doorsneemens, een kleine, maar ambitieuze bureaucraat die door een totalitaire staat werd verleid. Een verontrustende analyse van een van de grootste showprocessen van de twintigste eeuw.
Verfrissende kijk op economie
Tijdens twee verschillende festivals heb ik twee keer een presentatie bijgewoond van Tomáš Sedláček. Overdonderend, indrukwekkend, leerzaam en amusant, de man lijkt voor het podium geboren. Toch is zijn stiel een andere: econoom, universitair docent en onderdeel van diverse toonaangevende (Europese) instanties. De economie van goed en kwaad is gebaseerd op een proefschrift dat niet is goedgekeurd. Dat oordeel heeft er niet aan in de weg gestaan dat het inmiddels een toonaangevend boek is, bekroond met verschillende prijzen en dat een bestseller is geworden in zijn geboorteland Tsjechië.
De economie van goed en kwaad
In De economie van goed en kwaad bekijkt Sedlácek zijn vakgebied door een volstrekt nieuwe bril en daagt hij ons uit tot een volstrekt nieuwe kijk op de wereld. De economie is een wetenschap, een waardevrij wiskundig onderzoek, wordt vaak beweerd. Maar voor Sedlácek is de economie iets van onze cultuur, een product van onze beschaving. ‘Zelfs het meest doorwrochte wiskundige model,’ zegt hij, ‘is op de keper beschouwd een verhaal, een parabel, onze poging om de wereld waarin wij leven op een rationele manier te doorgronden.’
Om de overtuigingen die ten grondslag liggen aan de economie te begrijpen, stapt hij over de gebruikelijke piketpaaltjes rond het vakgebied heen en vindt economie in mythen, religie, theologie, filosofie, psychologie, literatuur en film. Hij kijkt naar het Gilgamesj-epos en het Oude Testament en naar het ontstaan van het christendom, naar zowel Descartes als Adam Smith en de consumptiedrang van de Fight Club. In zijn spannende, postmoderne stijl stelt hij prangende ‘meta-economische’ vragen over niets minder dan de ziel van de economie.
In wat kenners beschouwen als een indrukwekkende stap voorwaarts in de ‘humanomie’ stelt Sedlácek de wijsheid van filosofen en dichters boven de strikte wiskundige modellen van het menselijk handelen. Met zijn baanbrekende benadering verandert hij onze manier van denken over de economie en de manier waarop wij economische waarde berekenen.
De prijs van vooruitgang
Prometheus is de antieke held die het vuur van de goden stal en het aan de mensen gaf. Hij werd hiervoor zwaar gestraft door Zeus; hij werd aan een berg vastgeketend en elke dag at een arend zijn lever op, die vervolgens ’s-nachts weer aangroeide. De marteling kwam na lange tijd ten einde toen hij werd bevrijd door Herakles.
Door deze actie staat Prometheus symbool voor vooruitgang die in het huidige tijdsgewricht wordt gekenmerkt door obsessief geloof in economische groei, consumptieverslaving en een onstuitbare behoefte aan meer, altijd maar meer. In De val van Prometheus schetst Ton Lemaire de nadelen hiervan.
De val van Prometheus
Onze maatschappij is verslaafd aan economische groei, geobsedeerd door consumentisme en verstrikt in een behoeftenspiraal. Ze blijkt in het licht van de naderende schaarste aan fossiele brandstoffen een kolos op lemen voeten te zijn, verblind door de illusie dat moderne technologie voor alles een oplossing heeft en de aarde onuitputtelijk is.
In De val van Prometheus stelt Ton Lemaire deze overmoed aan de kaak. Hij pleit voor een leven in eenvoud, met een herwaardering voor het kleinschalige, en geïnspireerd door een ecologische spiritualiteit. Hij toont de fatale samenhang aan tussen vooruitgang en vernietiging en de dringende noodzaak om ons los te maken van een denk- en productiewijze die niet alleen de planeet maar ook mensen opoffert aan haar onmatige groei en megalomane projecten.
Door de verscheidenheid aan thema's – van de hapsnap-cultuur, de ideologie van de sport, de vergiftiging van het voedsel tot het monotheïsme en de globalisering – en de persoonlijke stellingname is De val van Prometheus een betrokken en oorspronkelijk boek.
