Fascinerende stad
Het voelde alsof het na twee jaar weer eens hoog tijd werd om Berlijn te bezoeken. In 2013 zijn wij er ook geweest, maar daarvan is de voornaamste herinnering dat het bloedheet was. Bij aankomst was het ruim 38 graden, de andere dagen iets minder, maar te warm om veel te doen, en van wat wij gedaan hebben beklijft vooral de herinnering aan de temperatuur.

Dit jaar was dat een stuk beter. De omstandigheden waren uitstekend, niet te warm en nauwelijks regen. Het zal geen chronologisch verslag worden, maar eerder in de vorm van hoofdstukken.

Algemeen
Het viel meteen bij aankomst op Alexanderplatz, het hart van de stad, al op. Het ooit open ogende centrum wordt steeds meer volgebouwd. Op Alexanderplatz valt dat nog wel mee, maar aan de andere kant van het station is de verandering echt goed zichtbaar. Het ooit vrij lege plein tussen Fernsehturm en Neptunusfontein is niet meer zo leeg. Er is een flink nieuw en bepaald niet mooi nieuw complex neergezet met onder andere horeca, nog meer horeca, en er is al zoveel. Het blijft niet daarbij, er zijn nog volop plannen voor verdere “ontwikkeling”.
Maar ook in andere delen van het centrum wordt nog volop gebouwd. De lichte en luchtige sfeer lijkt daardoor steeds meer te verdwijnen.
Dat is jammer. De klachten van Berlijners die je af en toe in de media tegenkomt, over de steeds drukker wordende stad en het overspoeld raken met toeristen, lijken begrijpelijk.
Persoonlijk vind ik dat ook jammer, maar ik heb wel een dubbel gevoel daarover. Ik ben ook toerist en daarmee een van de “schuldigen”.

Contrasten
In twee jaar tijd lijken de contrasten steeds groter te worden. Berlijn ken ik als een stad met vele gezichten, waarvan protserigheid en armoe er twee zijn. De nieuwe of in aanbouw zijnde gebouwen in het centrum zijn vooral indrukwekkend qua omvang en uitstraling. Of het mooi zal zijn en het stadsgezicht daardoor verbetert is maar de vraag.
Het contrast met de steeds meer zichtbare armoe is heel groot. Zwervers zijn er altijd geweest, maar niet zoveel en zo duidelijk aanwezig als nu. Je struikelt soms letterlijk over ze, als bijvoorbeeld iemand languit in een bushokje ligt, of meerdere personen hun nacht letterlijk onder de brug doorbrengen, of gewoon languit liggend op het plein voor Hauptbahnhof.
Maar ook: elke prullenbak wordt nagelopen op flesjes met statiegeld, maar ook op etensresten. Een afschuwelijk gezicht, je waant je soms in een ontwikkelingsland. Ik ken de details en ahtergronden niet, maar het oogt raar dat dat voorkomt in een welvarend land als Duitsland.

De stad lijkt ook steeds viezer te worden. Overal ligt vuiligheid en kapot glas, prullenbakken zijn overvol. Bijgevolg hebben wij nu voor het eerst ratten gezien en dat in een drukke omgeving als de Hackescher Markt.
Ook dit is een groot contrast met de luxueuze uitstraling van de nieuwbouw.

Geschiedenis
Dat blijft altijd fascinerend aan deze stad. Je ontkomt er niet aan: de herinneringen aan de oorlog en de periode van de Muur zijn overal zichtbaar. Van deze trip zijn een paar punten te benoemen.

Topographie des Terrors
Midden in het epicentrum van de Nazistische machtsperiode, vlakbij de Potsdamer Platz, is dit nieuwe “monument” gebouwd en sinds 2010 opengesteld. Het begint vlakbij de straat waar Hitler’s bunker lag en geeft een chronologisch overzicht in woord en beeld van de opkomst en ondergang van het nazisme en de ontwikkeling van (vooral) de jodenhaat. Indrukwekkend in zijn eenvoud, ontstellend dat het überhaupt heeft kunnen gebeuren en aangrijpend door de verschrikkingen en het menselijke leed die het gevolg waren.

Bernauer Strasse
Dit punt is uitgegroeid tot het middelpunt van de herinneringen aan de tijd van de Berlijnse muur. De herdenkingsdienst in november 2014 werd daar gehouden, in wat eens de Sophienkirche was, de kerk die moest verdwijnen omdat die de bouw van de muur in de weg stond. Dit gold ook voor het naastgelegen kerkhof trouwens, dat ook niet ongeschonden is gebleven.
Op deze plek is goed zichtbaar hoe ingrijpend de bouw van de muur was, welke gevolgen dit had voor de bevolking (hele families werden letterlijk van elkaar gescheiden), maar wat vooral resteert is de stompzinnigheid van het regime van Walter Ulbricht en consorten die met de bouw van de muur de leegloop van Oost-Duitsland wilden stuiten en er een socialistische heilstaat van wilden maken.

Stasigevangenis Hohenschönhausen
Midden in een redelijk welvarend ogende woonwijk lag het hart van de Oostduitse macht. Inmiddels zijn alle gebouwen voor andere doeleinden in gebruik, op de gevangenis na. Om er te komen moet je goed je best doen. Er wordt niet echt openlijk naar deze besmette plek verwezen. Zou schaamte over deze periode de oorzaak kunnen zijn? Dat lijkt voor de hand te liggen, vooral omdat het een zwarte bladzij is waarvan de gevolgen nog lang niet zijn verwerkt. De Stasi was op zich al een grote organisatie, gericht op totale controle, maar het meest schrijnende zijn de vele tienduizenden zogeheten IM’s (Inoffizielle Mitarbeiter) die hen behulpzaam waren. Sommigen gingen zover dat zij zelfs bereid waren om hun echtgenoten (!!), familieleden en vrienden te verraden en te betichten van activiteiten die de opbouw van de heilstaat in de weg stonden. Alles voor de goede zaak.
De rondleidingen worden verzorgd door ex-gevangenen. Wij troffen het: de man was soms wel wat moeilijk te verstaan omdat hij zacht praatte maar wat een fantastische verteller! Zijn rondleiding en verhalen zal ik niet gauw vergeten.

Als je Berlijn bezoekt is dit een must, het is een van de meest indrukwekkende plekken die ik heb bezocht.

Der dicke Herman
Midden in de wijk Prenzlauer Berg staat een watertoren, Der dicke Herman. Dit was de eerste plaats waar de nazi’s geleerden en notabelen opsloten en in sommige gevallen om het leven brachten na hun machtsovername in 1933.
Het is zo centraal gelegen in een woonwijk dat het misdadige gedrag van dat regime toen al moest zijn opgevallen, het kan niet anders. Het is onmogelijk voor de toenmalige bewoners om vol te houden dat ze het niet hebben geweten, niet hebben gezien dat op klaarlichte dag mensen zonder vorm van proces werden opgesloten.

Boeken
Berlijn is een stad waarover ontzettend veel boeken zijn geschreven en waar boeken en literatuur altijd belangrijk zijn geweest. Als je door de stad loopt is het een “feest” van herkenning. Enkele voorbeelden.

Boekverbranding
Natuurlijk geen feest, maar wel zeer bijzonder is de plaats waar de boekverbrandingen in 1933 zijn macabere hoogtepunt hadden, op het plein vlak voor de Deutsche Oper. Er is weinig aandacht voor verder, er is een paneel dat daarnaar verwijst.

De Wendetrilogie van Klaus Kordon
Een heel bijzondere trilogie over een gezin dat woonde in de Ackerstrasse, recht tegenover het herdenkingscentrum over de Berlijnse muur, aan de Bernauer Srasse.
Het beschrijft vanuit het oogpunt van een gezin met communistische sympathieën het einde van de eerste wereldoorlog. Markante figuren als Karl Liebknecht en Rosa Luxembourg spelen daarin een (kleine) rol.
In het tweede deel wordt de opkomst van het nazisme beschreven. Schrijnend is vooral om te lezen dat de tegenstanders, vooral de communisten en de socialisten, het niet konden opbrengen om zich te verenigen in hun strijd, met als gevolg dat de nazi’s vrij spel kregen.
In het derde deel wordt het einde van de oorlog beschreven. De bittere armoe van de Berlijners, maar vooral ook de opluchting voor degenen zonder nazisympathieën over het einde van de oorlog en de bevrijding is voelbaar.

Een heel bijzondere trilogie, die in Nederland helaas niet erg bekend is. Die bijzonderheid zit hem er ook in dat heel veel straten en plaatsen die in deze trilogie voorkomen zo herkenbaar zijn en voor Berlijn markant zijn.

Alleen in Berlijn door Hans Fallada
Ik heb hierover een recensie geschreven. Ook hier is er veel herkenning van de straten en plaatsen waar dit boek zich afspeelt. Dit is een prachtboek dat ik altijd tot een van mijn favorieten zal rekenen.

Bediening
Dan nog iets banalers om mee af te sluiten. In Nederland klagen wij nogal over de bediening in de horeca. Op enkele uitzonderingen na is dat in Berlijn zeker niet beter en soms echt om te janken. Enkele voorbeelden:
Een half uur wachten op je biertje en nog net niet afgesnauwd worden omdat je het lef hebt om er nog een keer naar te vragen.
Niet kunnen betalen met creditcard of pinpas omdat buitenlandse kaarten niet worden vertrouwd. Je zal maar geen contanten bij je hebben.
Een bediende die geen Duits (!) spreekt, wel matig Engels. Ik denk dat zoiets in Nederland niet zou worden getolereerd.
Rekeningen waarop consumpties voorkomen die je niet hebt besteld en gehad.

Het zijn kleinigheden en op zich tamelijk onbelangrijk, maar het draagt niet bij aan een positieve herinnering.

Conclusie
Berlijn is en blijft een fascinerende stad door zijn vele gezichten en zijn overal en altijd overheersend aanwezige geschiedenis.
Ook nu hebben we, ondanks de kanttekeningen, weer genoten en voldoende ideeën opgedaan die een volgend bezoek rechtvaardigen.