Spaar de spotvogel

Zomaar een zin uit Spaar de spotvogel van Harper Lee.

“Beneden ons hielden de toeschouwers collectief hun adem in en bogen zich naar voren. Achter ons deden de negers hetzelfde”.

Tientallen keren komen vergelijkbare zinnen met “de negers” voor in dit meesterwerk. De eerste keer viel het mij nauwelijks op, de tweede keer enigszins en elke volgende keer werd het steeds opvallender. En uiteindelijk voelde het ook steeds ongemakkelijker en schrijnender.

Waarom eigenlijk?

Ik beken: ik typeer mensen ook (soms te) gemakkelijk op uiterlijkheden, het is niet anders en het heeft niet als doel of bijbedoeling om te beledigen, stigmatiseren of discrimineren. Kale, baardaap, inktvlek (iemand met een overdaad aan zichtbare tatoeages), brillenman (ben zelf brildragend, en toch), krullenbol, zijn daar voorbeelden van.

Waarom? Voorbeeld. Als je iemand moet aanduiden die deel uitmaakt van een (grote) groep helpt het niet als je die persoon omschrijft als iemand die rechtop loopt, twee benen, een neus en twee ogen heeft en andere gemene delers. Dat kan vrijwel ieder mens zijn en is dus niet onderscheidend. Uiterlijkheden kunnen dat wel zijn, onderscheidend. Dat is anders dan discriminerend of stigmatiserend.

Vermoedelijk ben ik niet de enige die zo doet en denkt. Sterker nog: ik kan mij geen mens voorstellen die dat niet doet en nooit heeft gedaan.

Neger is ook zo’n typering. Niet kwaad bedoeld. Zolang er rappers zijn die het woord (nigger) als een soort geuzennaam behandelen kun je nog denken, het kan niet veel kwaad. Maar dat kan het wel. Zeker als je er een categorie van maakt en die mensen daardoor mogelijk niet meer als individuen ziet. Dan kun je meerdere negers bij elkaar DE negers noemen en beland je op een hellend vlak.

De nazi’s begrepen dat goed. De joden, Het Jodenvraagstuk, het zijn woorden die gevaarlijk zijn omdat ze niet meer over personen gaan maar over een categorie. De, het. Mensen worden anoniem gemaakt en zijn alleen nog maar onderdeel van een categorie. Endlösung is het eindpunt van dat hellende vlak.

Harper Lee heeft dat ook goed begrepen. Door te laten zien dat een groot deel van de bevolking van Alabama in de jaren dertig mensen met een kleurtje consequent DE negers noemde. Dat het daardoor verrekte gemakkelijk werd om neerbuigend, stigmatiserend en discriminerend over hen te doen. Met alle gevolgen van dien.

Ze laat op subtiele wijze (zonder er telkens de nadruk op te leggen) zien wat het gevaar daarvan is. Alleen al daarom verdient dit boek het predicaat meesterwerk. Alleen al daarom zou het verplicht leesvoer moeten zijn voor mensen die alleen maar in hokjes kunnen denken.