Interessant, maar niet helemaal geslaagd
Een boek over een boek. Het boek waarover het gaat is Dialectiek van de Verlichting, een werk geschreven door Max Horkheimer en Theodor Adorno. De totstandkoming van dit werk en de omstandigheden waaronder het is geschreven, is onderwerp van Vrijheid en duisternis van de Duitse ideeënhistoricus Martin Mittelmeier.
Over de auteurs
Horkheimer (1895-1973) was een vooraanstaande figuur in de Frankfurter Schule, ontstaan uit een groep marxistisch georiënteerde filosofen en sociologen rond het Institut für Sozialforschung in Frankfurt, waarvan hij in 1930 directeur werd. Na de machtsovername door Hitler in 1933 zette hij het werk van het instituut voort in de Verenigde Staten, tot het in 1949 in Frankfurt heropgericht werd.
Adorno (1903-1969) studeerde aan de Universiteit van Oxford en profileerde zich al vroeg als socioloog. Daarnaast was hij hoofdzakelijk een filosofisch denker. Het etiket “sociaal filosoof” benadrukt het sociaal-kritisch aspect van zijn filosofisch denken, dat vanaf 1945 een intellectueel prominent standpunt werd binnen de kritische theorie van de Frankfurter Schule. Hij was een van de grondleggers van deze filosofische school. Het gedachtengoed inspireerde de studentenbewegingen in de jaren zestig en kreeg gaandeweg steeds meer invloed in de sociale wetenschappen.
Samenwerken in de VS
Vrijheid en duisternis begint met de wandeling die Hannah Arendt in 1941 maakte in New York. Ze had een belofte in te lossen. Van Walter Benjamin had zij bij een toevallige ontmoeting in 1940, beiden waren op de vlucht voor de nazi’s, documenten ontvangen die zij zou moeten overhandigen aan Adorno. Laatstgenoemde was teleurgesteld toen hij het via haar in ontvangst nam. In plaats van een volledig manuscript kreeg hij een aanzet van negen kantjes van het Passagen-werk door Benjamin. Het doel daarvan: inzichtelijk maken hoe de oergeschiedenis van een maatschappij het fascisme mogelijk heeft gemaakt. Hij zag wel het belang ervan in en samen met Horkheimer zag hij het als een opdracht om die aanzet verder uit te werken.
Dat ging niet van een leien dakje. Het rommelde binnen het instituut, waar aanvankelijk nog heel wat andere prominente denkers deel van uitmaakten. Soms kwamen er mensen bij, soms vielen er ook af, het botste geregeld. Dat kwam bovenop de moeite die het kostte om het instituut overeind te houden. Financieel was het vaak niet gemakkelijk en ook hun op het marxisme gebaseerde gedachtengoed viel niet goed in de VS.
Horkheimer en Adorno hadden ook vaak aanvaringen. Het werk aan Dialectiek van de Verlichting vlotte niet. De heren waren te vaak bezig met hun eigen en elkaars ideeën en dat botste vaak. In Vrijheid en duisternis is er veel aandacht voor die ver- en geschillen en de invloed die dat had op de vorderingen van hun gezamenlijke werk.
Na een tijdje bemerkten zij dat het beter ging als zij apart van elkaar eraan werkten. In 1944 verschenen dan toch de eerste publicaties in gestencilde vorm in de VS. In zijn definitieve vorm verscheen het in 1947, uitgegeven door Querido, een uitgeverij die destijds gespecialiseerd was in Exilliteratuur en andere -teksten.
Betekenis
In mijn beleving is de grootste inbreng van Adorno geweest. De belangrijkste stelling in Vrijheid en duisternis is dat de verlichting tot falen is gedoemd. Heel kort door de bocht: de rede is heersend, de natuur wordt beheerst, de mens verandert van individu naar onderdeel van een collectief dat als geheel gemakkelijker kan worden bespeeld en beheerst. Het resultaat is het ontstaan van autoritaire regimes met allerlei uitwassen, waarvan jodenvervolging een variant is.
Dat ligt niet aan de verlichting als zodanig, wel aan het instrumentalisme dat ervan overblijft en het kritische vermogen geen deel meer uitmaakt van dat denken.
Tot grote verrassing van de auteurs werd het twee decennia later opgepikt door de studentenbewegingen. Het lijkt erop dat het boek (op de omslag wordt Vrijheid en duisternis het boek van de eeuw genoemd) zijn faam vooral daaraan te danken heeft.
Geen scherpe keuze
De ontstaansgeschiedenis is zonder meer interessant. Je krijgt een goed beeld van het intellectuele circuit waarvan beide auteurs deel uitmaakten en ook van de (cultuur)uitingen waarop zij zich hebben gebaseerd. Het is helaas niet altijd erg evenwichtig.
Mittelmeier lijkt niet goed te kunnen kiezen wat het belangrijkste is. Moet de totstandkoming overheersen of moet het vooral een diepgaande analyse zijn van het denken van deze twee auteurs? Het resultaat van niet kunnen kiezen is dat vrijwel elk hoofdstuk een mengeling is van beide en dat is niet altijd geslaagd.
Je wordt telkens heen en weer geslingerd tussen eenvoudig te volgen ontwikkelingen die soms nauwelijks het niveau van roddels ontstijgen en pogingen tot diepgravende analyse van tekstfragmenten en de ideeën van beide heren, met name Adorno. Daarbij komt dat het in deze vorm nauwelijks mogelijk is om een grondige analyse van het werk te maken. Het blijft daardoor steken bij aanzetten tot diepgang.
Het is ook spijtig dat er relatief weinig aandacht is voor de ontvangst van hun werk en waarom het twintig jaar later plotseling zo aan betekenis won.
En toch is Vrijheid en duisternis wel degelijk waardevol. Je krijgt een goed beeld van de moeizame omstandigheden waaronder dit boek tot stand is gekomen. Ga er maar aan staan. Verdreven zijn van huis en haard, dierbaren en vrienden moesten zij achterlaten en onzekerheid over hun lot beheerste ook hun gedachten. Om in die omstandigheden tot het belangrijke boek te komen dat Dialectiek van de Verlichting is geworden is een grote prestatie.
Non-fictie
Ten Have
2023
Paperback
256
Mark Wildschut
9789025910716
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.