Wonderbaarlijk en ongelooflijk, maar waar
Valentin Senger is bijna tachtig jaar oud geworden. Op zichzelf niet zo bijzonder, maar dat is het wel als je weet dat hij in 1918 in Duitsland is geboren als kind van Joodse ouders. Zijn hele leven heeft hij in Duitsland gewoond. Zijn opvoeding was volgens de Joodse tradities, tot en met de besnijdenis aan toe. Hij voldeed aan alle voorwaarden om slachtoffer te worden van de nazi’s met de gaskamer als laatste bestemming. Dat het niet zover kwam en dat De jongen uit de Kaiserhofstrasse het heeft overleefd is een groot wonder dat alleen maar mogelijk was door een onvoorstelbare hoeveelheid geluk en een karrenvracht aan beschermengelen.
Gelukkige beslissingen
De jongen uit de Kaiserhofstrasse is oorspronkelijk gepubliceerd in 1978, is later verfilmd en in 2010 opnieuw uitgegeven. Het is nu in vertaling door Lucienne Pruijs in het Nederlands beschikbaar.
Zijn ouders zijn in 1907 Rusland ontvlucht. Aanvankelijk was Berlijn de bestemming, na een omweg via onder meer Zwitserland kwamen ze in Frankfurt (am Main) terecht. Valentin was de tweede van drie kinderen. Om verschillende redenen hebben zijn ouders er van alles aan gedaan om een gedeelte van hun verleden te verdoezelen. De redenen daarvoor waren toen al plausibel. In de decennia die volgden bleek het van grote betekenis voor hun kans op overleven. Het was niet de enige beslissing die achteraf gezien goed heeft uitgepakt.
Eén van de weinige dingen die zij in ere hielden was hun Joodse achtergrond. Erg religieus waren zij niet maar aan een aantal tradities hielden zij vast, zolang dat veilig kon. De jongens werden wel besneden en dat was nou net één van de risicoverhogende factoren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Gek genoeg was van Valentin al op tienjarige leeftijd ontdekt dat hij Joods was. Door leeftijdgenoten werd zijn broek naar beneden getrokken nadat een meisje had beweerd dat hij Joods was. De gevolgen waren tweeledig: hij werd min of meer een buitenstaander, voor hemzelf was het de eerste keer dat hem duidelijk werd gemaakt dat hij “anders” was.
Ontdekking is onvermijdelijk
Het gezin doet er van alles aan om niet op te vallen. Vooral zijn bijzonder voorzichtige en bange moeder is daarin bepalend. Alles verdoezelen blijkt onmogelijk. De manier van spreken van vader kan niet verhullen dat hij geen geboren Duitser is, maar het meest riskant is de besnijdenis, het enige uiterlijke kenmerk dat hen kan verraden. Doktersbezoek, militaire keuring en simpelweg onachtzaamheid kunnen grote gevolgen hebben.
Sommige risico’s waren onvermijdelijk, maar een groot gevaar is ook de lichtzinnigheid van Valentin. Hij neemt soms risico’s die onverantwoord zijn, maar ja, die hormonen…
Er zijn, kortom, heel veel momenten dat zij ontdekt kunnen worden. Het gezin leeft in een bijna permanente toestand van vrees voor ontdekking en wat hen dan wacht is geen verrassing. Tienduizenden Joodse plaatsgenoten zijn opgepakt en afgevoerd. Die angst slaat af en toe om in fatalisme als zij “zeker” weten dat zij niet meer aan hun lot kunnen ontkomen. Des te wonderbaarlijker is het dat er telkens weer een gelukkig toeval is, een nazi die “toevallig” even de andere kant opkijkt of een arts die doet of zijn neus bloedt.
Stof tot nadenken
Bij vlagen is de spanning om te snijden, ondanks dat je weet dat Senger het heeft overleefd. De jongen uit de Kaiserhofstrasse geeft stof tot nadenken. Hoe moet het zijn om de oorlog te overleven in de wetenschap dat zo veel geloofsgenoten zijn vermoord? Daarop geeft dit boek nauwelijks antwoord, Senger houdt zich vooral aan zijn feitenrelaas. Natuurlijk is het bij vlagen triest, zoals tijdens het gezeul met het lichaam van zijn overleden moeder en als Valentin hoort dat zijn broer is gesneuveld. In zekere zin is het ook een hoopgevend boek: zelfs in de meest duistere omstandigheden zijn er lichtpuntjes, bijvoorbeeld in de gedaante van nazi’s die op sommige momenten laten zien dat er toch nog iets menselijks in hen zit.
Des te wranger is het hoe het na afloop van de oorlog met Senger vergaat. Het heeft 36 jaar geduurd om het Duitse staatsburgerschap te verkrijgen.
De jongen uit De Kaiserhofstrasse is een boek dat je niet gauw vergeet.
—
Bestel dit boek bij Bazarow via deze link. Je steunt er schrijvers en vertalers mee.
Non-fictie
Nieuw Amsterdam
2020
Paperback
255
Lucienne Pruijs
9789046826973
