Van het westelijk front geen nieuws – Erich Maria Remarque

Gruwelijke en realistische anti-oorlogsroman

Dolende geesten die van mening zijn dat oorlog heroïsch kan zijn zouden lezing van Van het westelijk front geen nieuws van Erich Maria Remarque voorgeschreven moeten krijgen. Of het zal helpen is nog maar de vraag, maar een beter medicijn tegen dergelijke wanen dan deze anti-oorlogsroman kun je niet hebben. Oorlog is gruwelijk en heeft hoegenaamd niets met heldendom te maken.

Het verhaal van dit boek is overbekend; wie niet weet waar Van het westelijk front geen nieuws over gaat dient dat met gepaste schaamte te bekennen. Daarom kort de inhoud.
Paul Bäumer zit in het laatste jaar van zijn schooltijd; de gevechten in de eerste wereldoorlog worden steeds heviger. Een leraar spoort hem en zijn klasgenoten aan om dienst te nemen. Duitsland glorieert, bezweert hij, en de jongens van 18 moeten de kans op een heldenstatus niet laten liggen. Ze laten zich overreden.

Na een korte opleiding worden ze naar het front gestuurd. Het gaat al meteen mis. Bij de eerste de beste schermutselingen laten al velen het leven; de overlevenden weten genoeg. Het gaat van kwaad tot erger; de strijd wordt steeds intenser, de gevolgen steeds gruwelijker. Van het groepje klasgenoten van Paul haalt niemand het einde van deze oorlog.

Remarque laat het verhaal vertellen door de ogen van Paul Bäumer. Hij vertelt over wat hij meemaakt, hoe hij de oorlog ervaart. Het begint met de opleiding. De jonge knapen worden gedrild door Himmelstoß, een voormalig postbesteller die vooral gespecialiseerd is in vernederingen. Het gaat vervolgens uiteraard over de gevechten, in allerlei varianten, over kameraadschap, over verlies, honger, angst, luizen, modder, gifgas en nog veel meer ellendigs. Het is een lange aaneenschakeling van steeds doffer wordende ellende, die spaarzaam wordt afgewisseld door momenten van hoop en kortstondige ontsnapping uit de rauwe werkelijkheid.

Betekent dat dan dat Van het westelijk front geen nieuws onleesbaar is van zwaarte en somberheid? Dat valt nog wel mee. Er zijn genoeg passages waarin het leven zijn goede kanten laat zien. De jongens leren genieten van alledaagse verschijnselen als een aangenaam zonnetje, een sporadische goede maaltijd of van kaartspelen.
Wat misschien nog wel belangrijker is dat Remarque een afstandelijke, bijna feitelijke toon gebruikt. Paul vertelt wat er gebeurt maar blijft vooral dicht bij de feiten en laat emoties niet de overhand krijgen. Dat hoeft ook niet; de feiten spreken voor zich. Die zijn al dramatisch genoeg. Meer is niet nodig om van Van het westelijk front geen nieuws een meesterlijke anti-oorlogsroman te maken.

Kantelpunten

Het boek kent twee belangrijke kantelpunten. In het eerste deel lijkt Paul zich nog vrij goed staande te houden. De meeste van zijn vrienden leven nog en vooral hun leider Katczinsky, een ervarener soldaat die altijd wel wat weet te regelen, weet de moed erin te houden. Tot Paul met verlof mag. Hij voelt zich niet meer thuis in zijn oude wereld en verlangt gek genoeg terug naar zijn kameraden. Eenmaal terug is hij niet meer dezelfde. Hij is banger dan ooit en raakt soms letterlijk en figuurlijk de weg kwijt.
Aan het eind gebeurt iets anders beslissends. De onsterfelijk gewaande Katczinsky gaat er ook aan. Een onwaarschijnlijk mooi geschreven stuk waarin Paul zijn gewonde vriend naar een lazaret weet te dragen, uiteindelijk tevergeefs want redding blijkt onmogelijk, markeert het moment waarop hij het laatste restje hoop verliest.

Ontstaansgeschiedenis

In een aantal uitgebreide naschriften wordt uitgebreid ingegaan op de ontstaansgeschiedenis. Hoewel er door sommigen in de loop van de tijd aan is getwijfeld lijkt het inmiddels wel duidelijk dat het een roman is en geen exacte weergave van feiten. Maar het is niet geheel en al verzonnen. De auteur heeft zelf deelgenomen aan die oorlog doch maar heel kort. Hij raakte al snel zwaar gewond en heeft lange tijd in hospitalen doorgebracht. De verhalen die hij daar hoorde heeft hij gebruikt voor Van het westelijk front geen nieuws.
De eerste aanzet tot een boek gaf hij in 1917, maar om verschillende redenen duurde het tot 1928 voordat het werd gepubliceerd. De weg tot publicatie was niet gemakkelijk. De destijds toonaangevende uitgeverij S-Fischer Verlag weigerde het, het meer liberale Ullstein-Konzern durfde het wel aan.

Durfde, want Duitsland was niet rijp voor een dergelijk boek, dacht men. Dat bleek een misvatting. Het werd een ongehoord succes, vertalingen volgden meteen en het is ook vrijwel meteen verfilmd.
De keerzijde was dat het de aandacht trok van de nieuwe machthebbers. Allereerst Goebbels die vertoning van de film verbood. Vervolgens werd het één van de eerste boeken die door de nazi’s in de ban werden gedaan. Zij zaten niet te wachten op anti-oorlogsverhalen.

Het belang van dit boek

Dat kan niet genoeg worden benadrukt. Hoewel de oorlog inmiddels al een eeuw geleden is gevoerd, heeft dit boek nog nauwelijks aan waarde ingeboet. Elke zweem van romantiek verdwijnt. Er is niets heldhaftigs aan oorlog. Er is niets heroïsch aan jonge knapen van 18 jaar die genoodzaakt zijn om leeftijdgenoten te doden omdat die toevallig uit een ander land komen en onder een andere heerser vallen.
Integendeel. De grote aantallen zinloze doden, de talloze verminkingen, het rottige leven in loopgraven eeuwig vergezeld van luizen, gevaar van gifgas en vlammenwerpers of gewoon kogels en tanks, gebrek aan voedsel, water en hygiëne. Dat is het ware gezicht, de gruwelijke tronie, van de oorlog. Het kan niet genoeg worden herhaald.

NB: in het Duits gelezen, het kan zijn dat namen in de vertaalde versie anders zijn weergegeven.

Meer informatie over dit boek:

Share

4 gedachten over “Van het westelijk front geen nieuws – Erich Maria Remarque”

  1. Mooie recensie, Jan. Ik heb het boek niet gelezen, maar ik weet dat het een echte klassieke anti-oorlog’s klassieker is. Eerlijk gezegd, vermijd ik oorlogsboeken over WW-I te lezen. Ik ben altijd al zo bezig met WW-II dat ik het gevoel heb dat ik WW-I er nog niet bij kan hebben. Wordt teveel.

    Beantwoorden
    • Dank je. Ik kan mij dat voorstellen, maar over WOII had ik al veel gelezen en over WOI en alles daar omheen veel minder. Dat is nu na de paar laatste boeken wel wat anders geworden. En over dit boek: het is universeel wat mij betreft, het zou in essentie over alle oorlogen kunnen gaan.

      Beantwoorden
  2. Ik denk dat je dit treffend geschreven hebt. Ik heb ook deze editie net gekocht, wil het graag in het Duits lezen. Op Instagram las ik bij iemand dat dit het eerste deel van een trilogie zou zijn. Op Goodreads heb ik gevonden dat “Der Weg zurück” deel 2 zou zijn. Weet je hoe deel drie heet?

    Beantwoorden

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.