De wintertuin – Jan Konst

 

Prachtige familiekroniek

In Weinböhla, een plaats in de buurt van Dresden, staat een huis dat opvalt tussen de bescheiden woningen die in de DDR zijn gebouwd. Het is relatief groot, witgepleisterd en het heeft een Wintergarten. Het is het huis van de schoonfamilie van Jan Konst, auteur van De wintertuin. Het huis bevat een omvangrijk familiearchief met persoonlijke en officiële documenten, foto’s en nog veel meer. Met toestemming van zijn schoonmoeder heeft de auteur dit archief gebruikt om het leven van zijn schoonfamilie op papier te zetten. Bijzonder interessant om te lezen hoe deze mensen, die zich vooral afzijdig houden, toch niet kunnen ontsnappen aan hetgeen om hen heen plaatsvindt. 

 Hoewel er niet echt sprake is van iemand met een centrale rol is er wel één persoon die in dit boek van vrijwel begin tot eind aanwezig is. Het is Hilde Grunewald, geboren in 1902 en overleden in 2001.

 Vier generaties, vier historische gebeurtenissen

Deze kroniek begint rond 1870. Het is het tijdvak waarin de Weimarrepubliek ontstaat. Het is tegelijk de periode waarin de ouders van Hilde worden geboren. Opvallend genoeg markeren verschillende ingrijpende historische gebeurtenissen de geboorte van een nieuwe generatie van deze familie. Dat is nog niet het geval bij de geboorte van Hilde en haar generatie, maar daarna is er elke circa dertig jaar wel iets bijzonders aan de hand.

Ga maar na: begin jaren dertig de opkomst van en het begin van de heerschappij van de nazi’s. In 1961 was daar de bouw van de muur die enorm zou ingrijpen in het leven van de Duitse bevolking. De val van diezelfde muur in 1989 luidde weer een nieuw tijdvak in.

Als buitenstaander kun je je wel enigszins een voorstelling maken van welke gevolgen dat alles heeft gehad. Het gaat pas echt tot de verbeelding spreken als je het meebeleeft via een reconstructie van het leven van mensen die het aan den lijve hebben ondervonden.

Geen opvallende familie

Het is een familie die door de jaren heen is opgeklommen op de maatschappelijke ladder. Emil Grunewald was een arbeiderszoon. De klim begon bij hem. Uiteindelijk behoorde deze familie tot de betere middenklasse. Ze waren niet opvallend. Politiek waren zij niet actief, hun economische betekenis was vooral lokaal.

Dat onopvallende heeft hun wel geholpen. Natuurlijk hebben zij ook hun portie narigheid gehad, zoals oorlogsellende, schaarse middelen, onderdrukking, bespioneerd worden. Maar verhoudingsgewijs hebben zij alle veranderingen goed kunnen doorstaan. Van het nazibewind hadden zij relatief weinig last, hoewel voorzichtigheid wel geboden was. De “bevrijding” door de Russen was ingrijpender. Niet alleen omdat het voor de familie persoonlijk en materieel enorme gevolgen had, maar ook omdat dat het begin inluidde van een lange periode van “gevangenschap”. De val van de muur was eigenlijk pas de echte bevrijding, ook voor deze familie, hoewel er ook nu nog mensen zijn die desondanks naar die tijd terugverlangen.

Helder, beeldend en empathisch

De wintertuin kent een min of meer chronologische opbouw. Het bestaat uit twaalf hoofdstukken die worden ingeleid met belangrijke en ingrijpende gebeurtenissen. Tussendoor zijn er een paar blokken met foto’s, goed gekozen en van toegevoegde waarde.
Jan Konst blijft zelf buiten het verhaal. Af en toe heeft hij het over zijn schoonmoeder, soms over zijn vrouw, maar persoonlijker wordt het niet.
Hij houdt op deze manier gepaste afstand en laat het vooral gaan over degenen die de twintigste eeuw hebben meegemaakt.

Wat niet wil zeggen dat het een afstandelijk verhaal is, integendeel. Hij schrijft met veel empathie over zijn schoonfamilie, zonder morele oordelen. Het enkele familielid dat het gedachtengoed van de nazi’s wel aansprak is zo’n voorbeeld. Konst beschrijft het vrij feitelijk, maar plaatst het wel in context. Wat niet wil zeggen dat hij er begrip voor toont, maar expliciet afkeuren? De tijd heeft al geoordeeld, dat volstaat.
Ander voorbeeld. De Russische “bevrijders” houden nogal huis. Ze jatten alles wat los en vast zit, wijnvoorraden gaan eraan, en vrouwen worden verkracht. Dat laatste overkomt Hanna Grunewald, zus van Hilde. De manier waarop Konst hierover schrijft typeert zijn stijl: feitelijk, tikkeltje afstandelijk, maar tussen de regels door laat hij duidelijk doorschemeren hoe ingrijpend het moet zijn geweest.

Er is al veel geschreven over de verschillende perioden die in De wintertuin aan bod komen. Jan Konst heeft ervoor gekozen een gewone Duitse familie centraal te stellen in deze lange eeuw. Op deze wijze is een lange, roerige periode in de Duitse geschiedenis, met verschillende grote gebeurtenissen, in één boek gebundeld.
Dat heeft bijzonder goed uitgepakt. Konst heeft in heldere taal een zeer meeslepende en indringende kroniek geschreven over hoe gewone mensen deze ongewone, buitengewoon hectische periode hebben beleefd.

Met dank aan Uitgeverij Balans voor dit recensieboek waarvan begin 2020 een heruitgave verschijnt

De wintertuin
Jan Konst
Non-fictie
Balans
April 2018
Paperback
335
9789460038112
Share

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.