Magnifiek, kolossaal epos
Het stond al een tijdje op mijn lijst, maar je moet tijd vrijmaken om Leven & lot van Vasili Grossman de aandacht te geven die het verdient. Uit hetgeen ik erover had gelezen zou het geen boek zijn dat je even tussendoor leest. Dat klopt, kan ik bevestigen nu het zover is gekomen. Het is een kolossale, breed uitwaaierende roman die in meerdere opzichten aan Oorlog en vrede van Tolstoi doet denken en die wat mij betreft eenzelfde aanzien verdient.
Vasili Grossman
Hij is in 1905 geboren in het Oekraïense plaatsje Berditsjev. Zijn jeugd was vrij rommelig. Zijn ouders waren gescheiden en hij woonde bij zijn moeder. Hij begon in Kiev aan een opleiding tot scheikundig ingenieur, die hij in Moskou heeft voltooid. Dat kon toen nog. Hij heeft maar een paar jaar de praktijk kunnen uitoefenen, een verkeerde tuberculosediagnose gooide roet in het eten. Voorzichtig begon hij aan een schrijversloopbaan, maar de timing had beter gekund. Zijn romandebuut verscheen in de culturele Russische vrieskou. Schrijvers behoorden de communistische zaak te dienen, anders niet.
Na een paar woelige jaren conformeerde hij zich min of meer daaraan. In die tijd heeft hij dingen gedaan, moeten doen, waarvan hij later enorm veel spijt heeft gehad, zoals het medeondertekenen van een brief waarin om de doodstraf voor enkele beschuldigden werd gepleit. Soms was hij lijdzaam, in andere gevallen weer heel strijdbaar. Vind er maar eens wat van als je niet bekend bent met de (zijn) omstandigheden.
In 1941 nam hij een opvallende afslag. Grossman werd oorlogscorrespondent voor een Russische legerkrant. In drie jaar maakte hij van nabij de slag om Stalingrad mee, hij rukte mee op naar Berlijn en hij was onder meer aanwezig bij de bevrijding van Treblinka.
Zijn ervaringen
In Leven & lot heeft hij heel wat van zijn ervaringen verwerkt. Een paar voorbeelden. De enorme hongersnoden in Oekraïne die een rechtstreeks gevolg waren van de collectivisatie van de landbouw. Natuurlijk ook de slag om Stalingrad, die hij van nabij heeft meegemaakt en centraal staat. De tegenwerking die wetenschappers en schrijvers ondervonden als ze, soms om onnavolgbare, ogenschijnlijk willekeurige redenen, niet (meer) in het systeem pasten. Ook hetgeen hij aantrof in Treblinka en de joodse getto’s komt terug.
Maar ook, en misschien was dat wel de belangrijkste reden om hem als paria te kwalificeren: de nuancering van de heldenrol die sommigen zich aanmaten en de vergelijking die Grossman trekt tussen het nazibewind en Rusland onder Stalin.
De totstandkoming van het boek
De verschijning van Leven & lot ging niet zonder slag of stoot. Grossman heeft dat zelf niet mogen beleven, sterker nog: het in 1961 versturen van het manuscript naar een “bevriende” uitgever bleek indirect een doodvonnis te zijn. Vier maanden later werd zijn huis door de geheime dienst overhoop gehaald. Alles, tot de kleinste aantekening aan toe, werd in beslag genomen. Drie jaar later stierf Grossman aan kanker, eenzaam en verbitterd.
Hij had blijkbaar een voorgevoel gehad en bij enkele vertrouwelingen kopieën van het manuscript achtergelaten. Tien jaar na zijn dood is het op microfilm gezet en dat is in stukjes naar het buitenland gesmokkeld. Het kon niet anders dan zo. Het bezit van het manuscript, laat staan de smokkel ervan naar het buitenland, was levensgevaarlijk. Stukjes van de microfilm bleken onleesbaar te zijn geworden, maar in 1980 verscheen in Zwitserland dan toch een gehandicapte uitgave.
Jaren later, na publicatie in Rusland bleek er een intacte kopie van het manuscript te zijn. Grossman had deze in bewaring gegeven bij een studievriend die afgelegen woonde. De vriend was inmiddels overleden, maar het manuscript hing al jaren bij diens weduwe in een tasje aan de kapstok. Een jaar later verscheen het dan toch in complete vorm.
Stalingrad
In Leven & lot staan twee onderwerpen centraal. Het ene is de, achteraf bezien, allesbeslissende slag om Stalingrad. Hij heeft die van nabij meegemaakt, weliswaar als oorlogscorrespondent, maar dat was wel een goede ingang om een tamelijk compleet beeld te krijgen. Grossman verhaalt hierover op verschillende niveaus. Op strategisch gebied beschrijft hij het verloop van de strijd, de keuzes die door de strijdende partijen gemaakt zijn en hoe die uitpakken. Het resultaat is bekend.
Hij toont ook de mens onder het uniform. Generaals blijken ook maar gewoon mensen van vlees en bloed met hun zwakheden, hun onderlinge rivaliteit en het haast kinderachtige gedrag om wie welk succes kan opeisen.
Ook zijn er passages die zich in de loopgraven afspelen. Een vaak smerige bedoening met soms een verrassende wending. De strijdende partijen kunnen elkaar horen, zien en bijna ruiken. Tijdens een bombardement dat de gevechten op de grond ondersteunt, moeten de soldaten zich schuilhouden. Een Russische soldaat ligt in een loopgraaf hand in hand met zijn kameraad, denkt hij. Ze willen elkaar niet kwijtraken in de kakofonie. Als het licht wordt blijkt het te gaan om een Duitse soldaat. Zonder woorden nemen zij afscheid, waarna de strijd wordt voortgezet.
Hier doet Leven & lot denken aan de Slag bij Borodino die in Oorlog en vrede centraal staat.
De familie Sjaposjnikov
Die vergelijking kan ook worden gemaakt voor het centraal stellen van een familie. In dit boek gaat het om de familie Sjaposjnikov, met de aangetrouwde wetenschapper Strum als spil. Grossman gebruikt die familie als kapstok om de oorlog te bezien vanuit de burgerbevolking.
Dat doet hij door telkens te wisselen van perspectief, focalisator, vanaf het begin. Het duurt daardoor even voordat je enig gevoel krijgt van wie, wat, waar en waarheen. De Russische namen met al hun variaties helpen daar niet bij. Dat verandert bij hoofdstuk 18, dat op pagina 75 begint. Dat is de brief die de moeder van een van de hoofdpersonen heeft geschreven aan haar zoon. Die brief is gesmokkeld vanuit het getto waarin zij is opgesloten en niet meer uit komt.
Daarin beschrijft zij op verrassend vredelievende toon haar situatie en andere gevangenen. Tussen de regels door valt te lezen dat zij heeft ervaren dat het niet alleen Duitsers zijn die joden het leven zuur maken, maar ook inwoners van Oekraïne. Deze passage zal vast ook hebben bijgedragen aan de perceptie van dit boek door de Russische machthebbers.
Met die brief komt Leven & lot goed op gang. De omstandigheden zijn beschreven, de belangrijkste personen geïntroduceerd en vanaf dan gaat het los. Vanaf dan gebruikt Grossman de microscoop, beziet het leven van een volk in oorlog en schrijft hier prachtig over.
De opbouw
Leven & lot zou het vervolg zijn op Voor een rechtvaardige zaak dat in 1952 was verschenen. Samen zou het Stalingrad als overkoepelende titel hebben. Maar hier werd door de machthebbers een stok voor gestoken.
Deze uitgave van dit boek bestaat uit drie delen, nogal willekeurig omdat de verhaallijnen gewoon doorlopen. De hoofdstukken zijn relatief kort, variërend van enkele tot ruim tien pagina’s. Soms gaan meerdere hoofdstukken na elkaar over hetzelfde onderwerp, soms verspringt het per hoofdstuk.
De verhalende gedeelten zijn afgewisseld met enkele beschouwende passages, en ook daardoor is er enige analogie met Oorlog en vrede. Sommige beschouwende passages zijn bijzonder goed, het meerdere keren herlezen meer dan waard.
Verder bestaat het uit een flink notenapparaat van zo’n dertig pagina’s met toelichting en verwijzingen naar andere werken. Ook is een kleine stamboom toegevoegd alsmede een lijst van de belangrijkste personages. Dat zijn er nogal wat, maar voor het overzicht is wel aangegeven op welke plaatsen deze personages hun rol “spelen”.
Ook bevat het een paar kaarten, een uitgebreid nawoord van vertaalster Froukje Slofstra en de brief die Grossman aan Chroetsjov stuurde om zijn manuscript weer vrij te geven. Tevergeefs dus.
Oorlog en vrede
Je kunt er niet omheen om Leven & lot te vergelijken met Oorlog en vrede. Overeenkomsten zijn er legio, de belangrijkste zijn de revue al gepasseerd.
Verschillen zijn er zeker ook. De belangrijkste.
In Oorlog en vrede staan adellijke families centraal, in Leven en lot zijn het vooral gewone burgers. In dit boek zijn vooral zij het die de hardste klappen krijgen en hierdoor voelt het wat dichterbij, een vertrouwdere omgeving wellicht.
Stilistisch zijn er ook verschillen. Tolstoi is gemiddeld wat lyrischer, Grossman houdt het overwegend zakelijk en daardoor zwaarder. Laatstgenoemde laat de emoties natuurlijk zien, hoe kan het ook anders, maar laat het daarbij.
Leven & lot bevat een aantal passages die je onmogelijk kunt vergeten. De genoemde brief bijvoorbeeld en de nacht in de loopgraaf, maar de passage die je niet onberoerd kan laten, die het meest aangrijpt, is de tocht van de treinen naar de gaskamers, beschreven vanuit het gezichtspunt van een vrouw die onderweg een eenzaam jongetje onder haar hoede neemt. In die paar minuten is zij ineens moeder, heel even maar, tot het gif zijn dodelijke werk doet. Wat mij betreft het emotionele hoogtepunt van dit boek.
Conclusie
Leven & lot is een zwaar boek, in meerdere opzichten. Het lezen ervan is een opgave, maar wel een die elke inspanning waard is. Het is ook zwaar als het gaat om de meest aangrijpende passages, die laten je niet los. Grossman is serieus, bloedserieus, dit boek bevat niet veel lucht, maar het is wel gepast gezien de thematiek.
Qua grootsheid doet het wat mij betreft niet onder voor Oorlog en vrede. Beter zou ik het niet willen noemen, maar het heeft een vergelijkbare kwaliteit. Toch heb ik een lichte voorkeur voor Leven & lot. De tweede wereldoorlog spreekt mij nu eenmaal meer tot de verbeelding. Ik kan mij een betere voorstelling maken van de handel en wandel van de personages uit dit boek. Sommige passages en beschouwingen zijn onvergetelijk en herlezing meer dan waard.
Maar wat dit boek zo groots maakt: Grossman laat de grote mensen zien in al hun kleinheid en kleine mensen in hun grootsheid.
Quotes
Slechts een kleine selectie, want er is zoveel het aanhalen waard, soms zelfs hele hoofdstukken integraal.
“Onder een miljoen Russische boerenhutten zijn er geen twee precies gelijk, dat is uitgesloten”
“De Italiaan sliep onrustig, alsof hij in zijn slaap zijn twee karakters, het nachtelijke en dat van overdag, probeerde te verenigen”
“Onze geachte sergeant sprak alle talen, behalve de buitenlandse”
“In het onbegrip en de haat tussen mensen die dezelfde taal spraken, werd een van de grootste catastrofes van de twintigste eeuw pijnlijk zichtbaar”
“Gisteren was je nog zelfverzekerd, sterk en vrolijk, een zoon van je tijd. Maar vandaag is een andere tijd aangebroken, alleen heb je het nog niet begrepen”
“En tijdens dat nieuwe, laatste afscheid, toen de vochtige, koude buitenlucht binnendrong door de halfopen deur en zich vermengde met de warmte van het huis, toen de ruwe, gelooide vacht van de pelsjas langs de geurige zijde van de kamerjas streek, voelden ze allebei dat hun leven, dat één leek, plotseling in tweeën gespleten was en het gemis schrijnde fel”
“Alle mensen zijn schuldig tegenover een moeder die haar zoon heeft verloren in de oorlog en proberen zich tevergeefs te verontschuldigen, vanaf het begin van de menselijke geschiedenis”
“Is er een grens die vooruitgang heeft naar het evenbeeld van de mens? Het antwoord is nee. Het is niet onmogelijk je de machines van de toekomstige eeuwen en millennia voor te stellen. Die kunnen muziek beluisteren, schilderijen beoordelen en zelf melodieën componeren, schilderen en gedichten schrijven. Is er een grens aan hun perfectie?” (Hier toont Grossman zich ook een visionair, met de kennis van zo’n zeventig jaar later)
“De enige ware en eeuwige zin van de strijd om het leven ligt in de mens, in zijn bescheiden eigenheid en in zijn recht op die eigenheid”
“Het was een oud huis, een van die koppige huizen die de seizoenen niet bij kunnen houden; in de zomer blijven ze koel en vochtig en in de herfstkoude hangt er nog een benauwde, stoffige warmte”
“Goedheid is krachtig zolang ze machteloos is! Zodra de mens er een kracht van probeert te maken gaat ze verloren; ze verbleekt, vervaagt en verdwijnt”
“Ondanks zijn grappen, geouwehoer en geklets had hij verstandige, luie, vermoeide ogen. De ogen van iemand die alles al weet, die het leven moe is en de dood niet vreest” (in de gevangenis, over een terdoodveroordeelde en die zich bij zijn lot heeft neergelegd)
“Oorlogen komen en gaan, maar de politiek blijft” (Stalin over de toekomst en het tijdelijke bondgenootschap met Churchill en Roosevelt, terwijl hij denkt aan de herverdeling van de wereldmacht na de oorlog)
Literatuur
Balans
2008
Hardcover
959
Froukje Slofstra
9789050188968
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten in je inbox te ontvangen.