De lotgevallen van de brave Piotr
In 1937 is de eerste en tot voor kort enige vertaling verschenen van Het zout der aarde van Józef Wittlin. Ondanks positieve aandacht deed het boek heel weinig, er zijn destijds slechts 527 stuks van verkocht. Het is in de vergetelheid geraakt en het berust op een toevalligheid dat het nu nogmaals is vertaald, door Dirk Zijlstra, en opnieuw is uitgebracht door Wereldbibliotheek. Daar hebben zij goed aan gedaan, het is een verrijking van het beperkte assortiment anti-oorlogsromans over de Eerste Wereldoorlog.
Er zijn er wel wat die enige bekendheid hebben. Van het westelijk front geen nieuws door Remarque is misschien wel het meest bekende werk over die oorlog. Dit gaat over de verschrikkingen tijdens de gevechten. Verder heb je De lotgevallen van de brave soldaat Švejk van Hašek over een soldaat die zich dommer voordoet dan hij is en op die manier probeert er zonder al te veel gedoe doorheen te komen. Met enige goede wil zou je Tot ziens daarboven van Pierre Lemaitre, dat onder andere gaat over het frauduleuze gehannes met oorlogsgraven, daar ook toe kunnen rekenen. Het zout der aarde heeft een andere invalshoek, maar laat op zijn eigen manier de onzinnigheid van oorlog zien.
Prachtige proloog zet de toon
De proloog is zeldzaam mooi. Keizer Franz Joseph’s verstandelijke vermogens zijn al aan flinke slijtage onderhevig. Hij heeft weinig benul meer van wat er speelt in zijn enorme rijk. Hem wordt een document ter ondertekening aangeboden en de impact van wat hij doet dringt niet tot hem door. Het blijkt de oorlogsverklaring te zijn die het startsein betekende voor de Eerste Wereldoorlog.
In een verre uithoek van het rijk woont Piotr, een simpele ziel die kan lezen noch schrijven. Hij zit er niet mee, hij heeft geen last van de marteling van Gutenberg:
“Gutenberg, Johann Gutenberg, heette de man, die de duivel in Mainz met rijnwijn dronken had gevoerd en hem had opgedragen om in het jaar 1450 een nieuwe marteling uit te vinden voor de ongeletterden en armen van geest.”
Hij doet eenvoudig werk op het plaatselijke stationnetje. Daarvoor heeft hij die vaardigheden niet nodig. De oorlogsverklaring plakt hij op zijn kop op, weet hij veel. Piotr krijgt een dienstoproep en gaat onder de wapenen. In vredestijd werd hij niet opgeroepen, maar nu valt deze gezagsgetrouwe aanbidder van de keizer in de prijzen. Zoals zovelen.
“In die dagen werden de lichamen van alle mannen gewogen en gemeten. Ze werden ingedeeld naar kwaliteit, als aardappelen gesorteerd, als vruchten die van de boom des levens waren geschud. Ze werden massaal geoogst: per zak, per mud, per wagonlading, waarbij alles verwijderd werd wat beschadigd, rot of ziek was. Want de oogst aan mensenlichamen was rijk sinds de laatste oorlog.”
Eerste deel van wat een trilogie zou hebben moeten worden
En dan is hij dus ook onderdeel van de oorlogsmachinerie. De rest van Het zout der aarde gaat over de eerste tijd in het leger, een rommelige periode, een administratieve chaos. Het gaat langs Piotr heen, hij heeft weinig benul van wat er om hem heen gebeurt.
Het maakt niet uit, het zou toch maar een paar weken duren, zo dacht iedereen. De geschiedenis vertelt een ander verhaal, maar zover komt het niet in dit boek. Het eindigt vrij abrupt en dat heeft een goede verklaring. Het was de bedoeling van Wittlin om er een trilogie van te maken. Hij had het allemaal al op papier maar op de vlucht voor de nazi’s raakt hij zijn aantekeningen kwijt. Ondanks druk van alle kanten om het nog een keer te proberen kan hij het uiteindelijk niet opbrengen om het alsnog te voltooien.
En dat is zeer spijtig. Het zout der aarde is een prachtig verhaal maar helaas dus onaf. Wittlin heeft een fijne stijl, zijn toon varieert van onderkoelde humor tot donker cynisme. Als losstaand boek is het een mooie aanvulling op de bestaande anti-oorlogsromans, het is spijtig dat de trilogie niet is voltooid.
—
Roman
Wereldbibliotheek
2020
Paperback
319
Dirk Zijlstra
9789028450875
