Over een wereld die nooit meer zal zijn
Een wereld waarin cultuur belangrijker was dan politiek, een wereld die je kon bereizen zonder dat je een paspoort nodig had. Een wereld met Wenen als cultureel centrum, waar denkers, componisten en schrijvers zich verzamelden en elkaar tot grote hoogten opstuwden. Die wereld, vol van culturele rijkdom en vrijheid, veranderde van het ene op het andere moment toen op een stralende zomerdag de aartshertog van Oostenrijk werd vermoord. De eerste wereldoorlog brak uit, gevolgd door het interbellum en die weer door de tweede wereldoorlog. Die heftige periode beschrijft Stefan Zweig in De wereld van gisteren.
De wereld van gisteren heeft deels een autobiografisch karakter. Zweig vertelt vooral over zichzelf, over de mensen die hij heeft ontmoet en over de wereld om hem heen. Over zijn privéleven laat hij heel weinig los, zijn huwelijksleven speelt geen rol en zijn familie komt nauwelijks in het stuk voor.
De periode waarover Zweig schrijft omspant ruwweg het einde van de 19e eeuw tot het uitbreken van de tweede wereldoorlog. Hij vertelt over Wenen, hoofdstad van het toen nog immense Oostenrijk, het culturele centrum, een microkosmos van beschaafdheid en adel. De boze buitenwereld leek nauwelijks te bestaan.
Op persoonlijk vlak begint hij met zijn Spartaanse schooltijd. Dagelijks urenlang zittend op ongemakkelijke stoelen, luisterend naar de onderwijzers die planmatig hun verhaal moesten doen en die in het geheel geen interesse hadden in de leerlingen. Het was een omgeving die tot escapisme noodde. Dat uitte zich in het ontdekken van “hoge” cultuur en filosofie, nachtenlang doorlezen met bijgevolg vermoeidheid overdag. Zweig trof het. In zijn omgeving trof hij rijzende sterren die het culturele beeld zouden gaan bepalen, zoals Hofmannsthal (oprichter van de Salzburger Festspiele) en de dichter Rilke. Zijn eigen ster ging rijzen toen zijn werk werd gepubliceerd in de Neue freie Presse, destijds toonaangevend op cultureel gebied.
Sindsdien was hij onderdeel van de culturele elite.
Zweig beschrijft zijn levensloop. Hij heeft na zijn Weense jaren in Berlijn, Parijs en Londen gewoond. Tijdens de eerste wereldoorlog woonde hij ook een tijd in het neutrale Zwitserland. Zijn terugkeer naar Oostenrijk viel samen met het einde van het Oostenrijkse keizerrijk toen Franz Jozef gelijktijdig de omgekeerde weg ging.
Zweig ging in Salzburg wonen, hoog boven de stad. Met uitzicht op Berchtesgaden, de plek die een belangrijke plaats had in de opkomst van Hitler.
Na twintig jaar vertrok hij, aanvankelijk naar Londen, later trok hij verder naar Zuid-Amerika. Hij voelde haarscherp aan dat zijn leven als jood, ondanks dat hij zijn geloof niet praktiseerde, groot gevaar liep.
De wereld van gisteren is een fascinerende terugblik op een bijzondere en later vooral heel roerige periode. Voor de politieke ontwikkelingen heeft hij een heel gevoelige antenne. De beschrijvingen van de staat van Oostenrijk en zijn inwoners na het uiteenvallen van het rijk zijn prachtig; een uitgeteerde bevolking, een economie die enorm te lijden had onder hyperinflatie, de opkomst van radicalisme en nazisme. Ondanks dat zijn leven zich vooral in de culturele wereld afspeelde is hem weinig ontgaan.
Het boek is wel wat tweeslachtig. De buitenwereld beschrijft hij met een kritisch oog, zonder te romantiseren. Hij is lyrisch over Wenen als cultureel centrum, maar heeft tegelijk oog voor de benauwende, hypocriete sfeer, waarin het tonen van lichaamsdelen een doodzonde is, waar geen oog is voor de andere aspecten van het dagelijkse leven, zoals sport en politiek.
Maar de personen met wie hij contact heeft gehad, zijn vrienden, worden zonder uitzondering overdreven positief beschreven. Zeer begaafd, toegewijd, succesvol, invloedrijk, noem maar op. Bonte koeien zonder vlekje, het is nauwelijks voor te stellen dat op hen vrijwel niets valt aan te merken. Misschien vloeit het voort uit zijn emotie, de terugblik op een wereld die hij beschrijft tijdens zijn jaren in Londen, in de opmaat naar de tweede wereldoorlog. Een wereld waarin het, ondanks zijn beperkingen goed toeven was, maar die definitief anders is geworden.
In de bijzonder mooie laatste alinea komt dit allemaal samen:
“De zon scheen krachtig en helder. Toen ik naar huis terugliep, zag ik ineens mijn eigen schaduw voor mij, zoals ik de schaduw van de andere oorlog achter mij zag.
Hij is sinds die tijd niet meer van mij geweken, deze schaduw, hij hing bij dag en nacht over al mijn gedachten; misschien ligt zijn donkere vorm ook wel op veel bladzijden van dit boek. Maar elke schaduw is in diepste wezen toch ook een kind van het licht, en alleen wie licht en donker, oorlog en vrede, hoogtepunten en dieptepunten heeft meegemaakt, alleen die heeft waarachtig geleefd”.
Kort na voltooiing van De wereld van gisteren pleegde Zweig zelfmoord. Hij kon het niet meer opbrengen om te leven in de wereld van 1942. Hij heeft de wereld een waardevol en tijdloos werk nagelaten.
Non-fictie
Arbeiderspers
2014 (oorspronkelijk 1941)
E-boek
432
Willem van Toorn
Op 22 februari 1942 pleegde de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig samen met zijn vrouw zelfmoord in Brazilië. Deze in 1944 postuum verschenen autobiografie biedt een indrukwekkend beeld van het Europa en met name van het Oostenrijk van zijn tijd. Hij schrijft over zijn kinderjaren, z'n studententijd, z'n reizen en ontmoetingen met invloedrijke intellectuelen, kunstenaars en schrijvers van zijn tijd: Maxim Gorki, Einstein, Gustav Mahler, Sigmund Freud en vele anderen.
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
Ik moet dit boek toch ook eens lezen. Het is een boek dat altijd wordt geprezen, ook op Goodreads wordt het vaak aangehaald.
Dank, mooie recensie! Heeft ook raakpunten met het boek dat ik nu lees over de familie Mann: blz. 241 ‘In het voorjaar moet ze spreken over de zelfmoorden in de exilgemeenschap – kortgeleden heeft Stefan Zweig, een van de meest succesvolle Duitstalige schrijvers, die noch politiek, noch financieel bedreigd werd, in Brazilië een eind aan zijn leven gemaakt.’ (ze = Elisabeth Mann, dochter van!).
Zou ik zeker doen Hanneke, het is zo goed geschreven en geeft een bijzonder goede indruk van die periode.
Ja, die wil ook nog lezen!
Ik heb het boek inmiddels gelezen en was enorm onder de indruk. Het is zo’n boek dat je een nieuwe kijk geeft hoe het werkelijk voelde om jong te zijn tijdens de eerste Wereldoorlog, de crisis daarna. Ik had geen idee hoe slecht de mensen er daadwerkelijk aan toe waren na WW-I in Oostenrijk. Dan breekt er een voor Zweig een leuke en vooral interessante tijd aan tot de opkomst van Hitler. De dertiger jaren worden hoe langer hoe ondragelijker en dat weet Zweig heel goed duidelijk te maken. Ja, dit is een boek om nooit te vergeten. Iedereen zou het eigenlijk moeten lezen als waarschuwing. De paralellen met onze tegenwoordige tijd zijn niet mis te verstaan!
Helemaal mee eens.