Briljant met oninteressante passages
In de toelichting staat vermeld dat het idee voor Doctor Faustus al terug te vinden was op een krabbeltje dat dateert uit het begin van de 20e eeuw. Het zou nog ruim vier decennia duren voordat Thomas Mann dit boek zou schrijven. Er wordt gespeculeerd dat dat komt doordat het verhaal te persoonlijk is. Het zou kunnen. Het is ook mogelijk dat de gebeurtenissen in aanloop naar en tijdens de Tweede Wereldoorlog hem de nodige inspiratie gaven.
Ziel verkocht aan de duivel
Het is een vaker terugkomend thema: verkoop je ziel aan de duivel om als aards wezen het hoogste te bereiken. In Doctor Faustus is het de toonkunstenaar Adrian Leverkühn die dat verbond aangaat. Gedurende vierentwintig jaar zal hij de op de toppen van zijn kunnen presteren maar hij moet dan wel elke vorm van liefde afzweren. Zijn leven zal zo koud zijn dat de vlammen van zijn werk niet warm genoeg zullen zijn om dat te compenseren.
Het verbond brengt hem in zijn vak inderdaad tot grote hoogten en zijn leven is inderdaad lange tijd liefdeloos. Maar toch zijn er op den duur de verleidingen. Je zou haast denken dat diezelfde duivel daarin een rol speelt, hem op de proef stelt. Hij komt in contact met de mooiste vrouw die hij ooit heeft gezien en Leverkühn is voor het eerst tot over zijn oren verliefd. Door een verraderlijke speling van het lot leidt dit nergens toe en blijft het pact overeind.
Dan komt er bij toeval iemand anders op zijn pad die hem wederom op de proef stelt. Het is een verlokking uit zeer onverwachte hoek. Het komt erop neer dat Leverkühn een te beperkte uitleg geeft aan zijn deel van het pact. Het eindigt dramatisch.
Twee tijdpaden
Het leven van Adrian Leverkühn
De verteller is Serenus Zeitblom, humanist, classicus, burgertrut, vriend, fan en volger (stalker??) van Leverkühn. Beiden zijn op jonge leeftijd al bevriend geraakt, maar terwijl Leverkühn zijn eigen pad kiest doet Zeitblom er alles aan om altijd maar in diens buurt te zijn.
Het verhaal kent twee tijdpaden. Het grootste deel is ingeruimd voor de chronologisch beschreven levensloop van de toonkunstenaar. Adrian Leverkühn had een beschermde jeugd en was een begenadigd scholier. Als student op het gymnasium moet hij zijn weg zoeken. Hij raakt verzeild in theologische discussies. Tijdens één van die discussies worden een paar voorbeelden genoemd van mensen die een pact met de duivel zouden hebben gesloten. De kiem voor wat hem later gebeurt is hier dan gelegd.
Hij verlaat de theoretische opleiding vroegtijdig en kiest een andere weg. Leverkühn komt in aanraking met Kretschmar, een bevlogen muziekdocent en hij raakt in de ban van muziek. Hij logeert in het huis van zijn oom, een handelaar in muziekinstrumenten. Aanvankelijk een beetje verstolen, later steeds openlijker, ontwikkelt hij zich als muzikant en componist.
Het leven van Serenus Zeitblom
Daarover valt op zichzelf weinig te vertellen. Het is meer de tijd waarin hij het verhaal op papier zet die interessant is. Duitsland is hard op weg om de oorlog te verliezen. Vele doden, steden worden vernietigd, maar ook en vooral: het wordt steeds duidelijker wat er zich voor gruwelijks heeft afgespeeld in de voorbije jaren.
Knappe compositie
Doctor Faustus is verbluffend knap gecomponeerd. De twee genoemde tijdpaden wisselen elkaar af, maar delen hetzelfde thema maar in een geheel andere uitwerking. Leverkühn verkocht zijn ziel aan de duivel in ruil voor muzikale genialiteit. Het Duitse volk deed hetzelfde maar kreeg er hel en verdoemenis en een onuitwisbare schandvlek voor terug. De overkoepelende conclusie kan wel zijn dat het nooit goed kan aflopen als je een pact met de duivel aangaat.
Schitterend verhaal met enkele mitsen en maren
Buitengewoon mooi verhaal
Het verhaal dat Thomas Mann via Zeitblom vertelt is ronduit schitterend. Hij beschrijft op buitengewoon mooie wijze het verloop van het leven van de hoofdpersoon. Er is veel aandacht voor zijn jeugd, zijn schooltijd en zijn leven in dienst van de muziek. Allemaal prachtig, maar het is vooral het laatste kwart dat een onuitwisbare indruk achterlaat. Het is het fantastische, dramatische hoogtepunt van een fascinerend verhaal.
Toch enkele kanttekeningen
Alle loftuitingen ten spijt, Doctor Faustus heeft ook zijn mindere momenten. Mann beschrijft veel en van alles. Allemaal prima, maar helaas beschrijft hij ook uitgebreid enkele personen die voor het verhaal niet erg relevant zijn. Op zichzelf mooi, maar niet bepaald onmisbaar.
De meeste moeite heb ik met de overdaad aan technische beschrijvingen over muziek en composities. Het volstaat niet om liefhebber te zijn. Je moet welhaast een stevige muzikale vorming achter de rug hebben om deze passages te kunnen begrijpen. Als die ontbreekt dan zijn die passages bijna onleesbaar.
Thomas Mann eist veel van zijn lezers. Ingewikkeld taalgebruik, lange en soms moeilijk te volgen zinnen, discussies op hoog theoretisch niveau, allemaal prima. Maar in dit specifieke geval was het resultaat in mijn geval dat ik hele passages maar heb overgeslagen of diagonaal heb gelezen.
Conclusie
Een uitspraak van Goethe, overigens ook auteur van een Faustroman, luidt: “in de beperking toont zich de meester”. Mann had zich dat wat mij betreft wel mogen aantrekken. Door de hiervoor genoemde kanttekeningen heb ik niet ten volle kunnen genieten van Doctor Faustus. Dat is jammer, want het verhaal op zich is van een buitengewone schoonheid, prachtig geschreven, vernuftig gecomponeerd met een onvergetelijk dramatisch hoogtepunt.
Literatuur
Athenaeum
2012
Hardcover
626
Thomas Graftdijk
9789025369514
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
Mooie recensie, Jan!