Rijke, volle roman
Tijdens het lezen van De fabriek van klootzakken van Chris Kraus is het onvermijdelijk om niet te denken aan het bijzonder indrukwekkende De welwillenden van Jonathan Littell. In beide gevallen gaat het om een hoofdpersoon die het heeft over zijn rol in de Tweede Wereldoorlog. Ondanks de grote gelijkenissen zijn er meer verschillen dan overeenkomsten. In dit geval is er een gedwongen luisteraar die het geweten raakt van de hoofdpersoon, en dit verhaal gaat verder. Het omspant een langere periode en de rol van liefde, ‘broederschap’ en het verval van moraliteit in een snel veranderende wereld zijn belangrijke thema’s.
Het leven van Koja in een notendop
De fabriek van klootzakken begint en eindigt in een kamer in een ziekenhuis, waar hoofdpersoon en ik-verteller Konstantin (Koja) Solm verblijft in gezelschap van een naamloze onbekende die hij onder andere de hippie noemt. Daartussenin vertelt Koja over zijn leven en wat hij allemaal heeft gedaan en vooral misdaan.
Zijn leven in een notendop. Hij is geboren in Letland in een rijke familie. Na de bolsjewistische coup in 1917 komen de verhoudingen anders te liggen. De familie is in een klap vijand van de macht. Door omstandigheden en toeval sluiten de broer van Koja, Hubert, en later ook hijzelf zich een paar jaar later aan bij een groepje nazi-sympathisanten. Zij raken verstrikt in een systeem waaraan zij niet kunnen ontsnappen en worden onderdeel en belangrijke vertegenwoordigers van het latere nazi-regime.
Op wonderbaarlijke wijze weten beide de oorlog te overleven en hun loopbanen krijgen onverwachte wendingen. Het gaat vooral om Koja, die een nuttig instrument wordt in de handen van wat later zou uitgroeien tot een machtsfactor van belang, de CIA. Onderweg maken zij veel vijanden en maken zij vele slachtoffers. Voornaamste gevolg van alle gebeurtenissen is de ontwikkeling van hun band: van broers die heel goed met elkaar overweg kunnen worden zij elkaars grootste vijanden.
De rol van het geweten en van de onbetrouwbare verteller
Uit het omvangrijke, 861 bladzijden dikke, De fabriek van klootzakken valt veel te halen. Kraus beheerst het proces van versnellen en vertragen tot in de puntjes. Cruciale gebeurtenissen beschrijft hij minutieus, maar soms zijn er ineens jaren voorbijgegaan waarin ogenschijnlijk niets belangwekkends is voorgevallen.
Er is nog veel meer, maar ik wil er twee dingen uitlichten. De vorm waarin hij het verhaal brengt is prachtig gekozen. Koja wil zijn geweten ontlasten, hij moet zijn verhaal doen. Voor een toehoorder hoeft hij niet ver te zoeken: zijn kamergenoot in het ziekenhuis waarin beiden langere tijd noodgedwongen verblijven. Die kamergenoot is geen gewillig slachtoffer. Hij levert commentaar, hij laat direct en indirect merken wat hij van verteller Koja vindt. Je zou hem kunnen zien als het geweten van Koja, de man die de hufterige klootzak laat merken wat hij van hem vindt. Geen slachtoffer van de geschiedenis, maar een opportunistische slappeling die eerst en vooral aan zichzelf en zijn eigen hachje denkt.
Het tweede is de rol van de verteller. Hoe betrouwbaar is deze, een vraag die in romans in de ik-vorm prangend is, zeker in dit geval. Koja probeert zijn rol te verkleinen, zijn daden te verzachten, zijn slachtofferrol te vergroten. Als lezer ga je daar onwillekeurig in mee, ook omdat hij veel van de ellende in de schoenen van anderen weet te schuiven. Niet doen. De lezer krijgt hierbij hulp van de hippie, die je, voor zover nodig, weer op het goede spoor zet.
Ik zou nog uren door kunnen gaan over dit magnifieke boek, dat terecht veel lovende kritieken heeft ontvangen, vooral buiten Nederland, maar ik laat het hierbij. Dompel je onder in De fabriek van klootzakken en leer de mens kunnen in al zijn opportunistische hufterigheid.
Literatuur
Signatuur
2021
Hardcover
861
Jan Bert Kanon
9789056726690
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
Pracht recensie, Jan! Duidelijk een boek dat ik moet lezen. Ik had het al genoteerd staan als een boek dat ik moet aanschaffen. Jazeker, nu helemaal nu je een zekere gelijkenis aangeeft met ‘De Welwillenden’, een boek dat voor mij een ultiem WW2 verhaal vertelde.
Dank voor je reactie. De Welwillenden is meer plastisch om het zo maar te zeggen, het gewelddadige van dezze hoofdpersoon is meer van psychische aard. Bij elkaar geven zij een geweldig beeld van dit soort mensen. Als je het verslag van iemand wilt lezen die in werkelijkheid zo’n grote rol heeft gespeeld dan moet je zeker ook De duisternis tegemoet lezen van Gitta Sereny.