Ingenieus en uitdagend
Er zijn auteurs die na een succesvol debuut moeite hebben om de hoge kwaliteit van hun eersteling te benaderen. Zo niet Hernan Diaz. Maakte zijn eerste roman In de verte al een geweldige indruk, zijn tweede, Vermogen, is zeker niet minder. Misschien wel beter zelfs, omdat hij laat zien dat hij, naast dat hij bevestigt een geweldige verteller te zijn, nu ook een spel speelt met de conventies van het begrip roman.
Wat is de waarheid?
Aspecten waaraan je postmodernistische literatuur kan herkennen, zijn in Vermogen volop aanwezig. Denk aan metafictie, een verhaal in een verhaal, de onbetrouwbare verteller en onvolledige teksten. Het bestaat uit vier delen. Het eerste deel is een roman zonder toeters en bellen, een min of meer lineair verhaal met kop en staart. Het tweede deel is een onvoltooide autobiografie, waarin de hoofdpersoon uit het eerste deel zijn verhaal wil (laten) vertellen en niet het verhaal dat een schrijver ervan heeft gemaakt en waarin hij er niet al te best vanaf komt. Het derde deel gaat over de schrijfster van deze biografie. In het vierde deel komt de vrouw van de hoofdpersoon uit het eerste deel aan het woord middels aantekeningen die zij heeft gemaakt in de Zwitserse kliniek waar zij is opgenomen en waar zij is overleden. Hierin wordt alles wat je hiervoor hebt gelezen behoorlijk op zijn kop gezet.
Elk deel laat op zijn eigen manier een versie van de waarheid zien, maar wel op zo’n manier dat je aan het einde nog steeds niet zeker kunt zijn van het echte verhaal. Dat is er vermoedelijk niet, alles is interpretatie en aangepast aan wat de verteller (focalisator) kwijt wil en hoe hij/zij dat wenst te doen.
Roman over Benjamin Rask
Vermogen begint met het levensverhaal van Benjamin Rask, opgetekend in Effecten van Harold Vanner, een roman die uitkwam in 1937. Het werd een bestseller. Rask is een man die een ding heel goed kan: kansen zien en benutten, alles aangrijpen om zijn kapitaal te laten groeien. Hij kan dat beter dan ieder ander en hij bouwt daarmee een reputatie op als beursgoeroe die zijn geheimen voor zich houdt. De keerzijde is dat er smetten op zijn blazoen komen na de beurskrach van 1929. Hij komt daar zeer goed uit, velen denken dat hij deze mede heeft veroorzaakt, of op zijn minst heeft aangejaagd. Maar geld als bezit doet hem niet veel, wel als instrument:
“Hij beschouwde kapitaal als een steriel levend wezen. Het beweegt, eet, groeit, plant zich voort, wordt ziek en kan komen te overlijden. Maar het is proper.”
Waaruit zijn blik op de financiële wereld blijkt. Hij leeft teruggetrokken en voelt niet de behoefte zijn rijkdom te etaleren. Ondanks zijn mensenschuwe gedrag is Rask wel getrouwd, met Helen. Een vrouw die hem op intellectueel niveau aankan, maar de andere kant van het echtpaar toont: filantropie en enthousiast liefhebber en begunstiger van allerlei kunstvormen.
Na de beurskrach wordt zij ziek. Helen trekt zich steeds meer terug uit het openbare leven, doet aan zelfmutilatie door zichzelf helemaal kapot te krabben. Rask laat haar opnemen in een kliniek waar zij de discutabele en experimentele elektroshocks ondergaat, bij wijze van therapie. Zij overleeft het niet. Rask zelf komt er niet goed vanaf. Haar lijden raakt hem nauwelijks, het eeuwigdurende geldspel vraagt zijn aandacht.
Na haar overlijden lijkt er voor hem weinig veranderd. De wereld van het geld draait door en het leven gaat voor hem door alsof er niets aan de hand is.
De andere versies
Het boek weet de hoofdpersoon desondanks te raken. In een poging om zijn blazoen op te poetsen, laat hij zijn assistente zijn versie van het verhaal optekenen.
“Velen kennen mijn naam, sommigen mijn daden, weinigen mijn leven. Daarover heb ik mij nooit erg druk gemaakt. Wat ertoe doet is de som van onze verrichtingen, niet de verzinsels die over ons de ronde doen.”
Deze autobiografie wordt niet voltooid, hij sterft voordat het klaar is.
Dan is het woord aan Ida Partenza, de assistente die op basis van de notities van Andrew Bevel, de man naar wie Rask is gemodelleerd, diens (auto)biografie moet maken. Het geeft een aardig beeld van de totstandkoming van de biografie, met name hoe sturend Bevel zelf is en Partenza niet veel meer dan een pion die toevallig over schrijfkwaliteiten beschikt.
“Je kunt geld niet eten of aantrekken, maar het staat wel voor alle voedsel en kleding op de wereld.”
Je krijgt, bijvoorbeeld middels dit citaat, wel een beter beeld van de instrumentele levenshouding van Bevel. Gevoelens toont hij vooral als het resultaat van haar werk hem niet bevalt.
Bij toeval stuit Ida Partenza op dagboeknotities van Mildred Bevel, de Helen Rask uit deel een. Enerzijds toont het hoe zij geestelijk achteruit is gegaan, maar het zet ook veel van het voorafgaande in ander perspectief. Was Andrew Bevel nou wel het financiële genie, of zat het toch een tikkeltje anders?
De lezer wordt uitgedaagd
Het is een vraag die onbeantwoord blijft. Net als de vraag wat er nu wel echt gebeurd is, wat niet en wat (de) waarheid is.
Vermogen is niet alleen een kunststuk door de opbouw. Dat is het ook door de vermenging van feiten en verschillende varianten van fictieve verhalen. Door het hele boek heen heeft Diaz feiten verwerkt, soms tot in details die normaal gesproken een boek helemaal zouden doodslaan. Niet in dit geval, de feiten die hij noemt zijn illustratief en versterken het beeld van een wereld die wordt bevolkt door mensen met een obsessieve en verslavende interesse in geld. Voor hen is het geen middel, het is een doel op zich.
Het gaat te ver om Vermogen te betitelen als een antikapitalistische roman. Het heeft er trekjes van, maar boven alles overheerst toch het romaneske aspect, een verhaal in vier delen waarin Hernan Diaz de lezer vakkundig telkens op het verkeerde been weet te zetten. Meesterlijk en het zal interessant zijn om te zien of hij zichzelf weer kan overtreffen!
Literatuur
Atlas Contact
2022
Harde kaft
439
Harm Damsma, Niek Miedema
9789025471064
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten in je inbox te ontvangen.