Eichmann in Jeruzalem – Hannah Arendt


De banaliteit van het kwaad
Een betere kop dan de ondertitel van Eichmann in Jeruzalem is nauwelijks denkbaar. Hannah Arendt woonde het megaproces bij en deed daarvan verslag voor The New Yorker. In 1963 is het in boekvorm verschenen, enigszins vertraagd door gezondheidsproblemen van de auteur en van haar man. Het verslag en het boek werd onderwerp van een hevige discussie. Niet vanwege het min of meer feitelijke relaas, maar vooral door de conclusies die Hannah Arendt trok. Deze waren voor velen confronterend, velen werd voor het eerst een spiegel voorgehouden.  

Eichmann was een kleurloze bureaucraat, nauwelijks bekend als je het vergelijkt met de vele kopstukken van de nazi’s die voor een groot deel al om het leven waren gekomen, uit eigen wil dan wel na berechting. Die relatieve onbekendheid doet geen recht aan de betekenis die hij heeft gehad voor de geplande verdrijving, gevolgd door vernietiging van de joden. Zijn onbekendheid stelde hem in staat, met welwillende medewerking van een katholieke pater, om onder valse naam naar Argentinië te ontkomen. Het lukte hem ook om zijn gezin te laten overkomen. Naarmate de tijd verstreek leek hij steeds onvoorzichtiger te worden. Het werd hem uiteindelijk fataal. De Israëlische geheime dienst ontvoerde hem en het lukte hen om hem naar Israël te transporteren om aldaar te worden berecht.

Over het boek
De titel Eichmann in Jeruzalem is van bedrieglijke eenvoud. Bedrieglijk omdat het helemaal niet vanzelfsprekend was dat het proces daar werd gevoerd. De arrestatie en de ontvoering waren al in strijd met internationaal recht. Het lag ook bepaald niet voor de hand dat het proces daar werd gevoerd. Een deel van  het boek gaat dan ook over de competentie van de rechtbank. Hoe dan ook: het proces kwam er. Het werd min of meer een showproces. De schuldvraag stond bij voorbaat vast, het vonnis en de executie ook.

Eichmann in Jeruzalem begint daarmee en vervolgt met een beeld te schetsen van Eichmann. Hij wordt volgens Arendt neergezet als een kleurloze bureaucraat met een matige intelligentie en een werkhouding die neerkwam op uitvoering van zijn taken zonder bijzonder uit te blinken. Hij was wel consciëntieus. Hij keek op tegen hoger geplaatsten, zijn belangrijkste herinneringen waren dat hij in hun bijzijn heeft vertoefd. De herinnering aan de inhoud van deze bijeenkomsten deed er blijkbaar minder toe. Zo word je van de Wannsee-conferentie via hem niet veel wijzer, wel lees je over de “trots” dat hij in de nabijheid verkeerde van types als Himmler en Heydrich.
Die vorm van identificatie met leiders draagt in belangrijkere mate bij aan het verrichten van gruweldaden dan gehoorzaamheid en het opvolgen van bevelen.

Arendt vervolgt met hoe de al aanwezige Jodenhaat kon uitgroeien tot de massale vernietiging van mensenlevens. De rol van Eichmann is cruciaal. Hij was verantwoordelijk voor de logistiek: vanaf oppakken en opvang in kampen en vervolgens transporteren naar de vernietigingskampen. Hij ging over wanneer, uit welke landen en in welke aantallen mensen hun dood tegemoet zouden gaan.

Zij vervolgt met de beschrijving van de deportaties vanuit verschillende hoeken van Europa. Dat levert soms verrassende maar ook treurige resultaten op. Zo hebben landen als Denemarken en Bulgarije vanaf het begin duidelijk gemaakt niet te willen meewerken aan de deportaties. Landen als Roemenië, Hongarije en triest genoeg ook Nederland waren veel coöperatiever. Veelal stond of viel dat met de houding van de per land ingestelde Joodse raad. In Nederland viel deze conclusie helemaal niet in goede aarde; de Joodse raad alhier kreeg het zwaar te verduren, ook vanuit eigen kring, doch het kwam niet tot vervolging; de rijen bleven gesloten toen het erop aankwam.

Eichmann in Jeruzalem sluit af met een beschouwing over de legitimiteit van de rechtszaak, over de waarde van het bewijsmateriaal en vervolgens over het vonnis en de daaropvolgende executie.

Wat is de waarde van een boek als dit?
Daarover valt veel te zeggen maar ik beperk het tot enkele belangrijke thema’s die uitgebreid worden behandeld.

  • Het laat duidelijk zien dat dit proces een ommekeer teweeg heeft gebracht in het Duitse denken over het eigen verleden. De straffen die tot dan werden opgelegd waren mild. Mensen die verantwoordelijk werden gehouden voor de moord op tienduizenden kwamen er aanvankelijk vanaf met milde straffen, soms zelfs lichte gevangenisstraffen. Mogelijk speelde hierin een belangrijke rol dat de rechters voor een groot deel dezelfde figuren waren die tijdens de oorlogsjaren rechtspraken.
    Duitsland kon zich na dit proces niet langer onttrekken aan de eigen verantwoordelijkheid.
  • De veelal dubieuze rol van de Joodse raden. Ingesteld om mee te werken aan het proces van deportatie in ruil voor een soort van (illusoire) veiligheid.
  • De “passiviteit” van de slachtoffers komt aan bod. Hoe kan het bestaan dat velen zich als lammeren naar de slachtbank lieten leiden?
  • De rol van Joden zelf. Veelal waren het geloofsgenoten die in de kampen verantwoordelijk waren voor de uitvoering van het smerige werk. De sterkste en meest gezonde onder hen moesten het vuile werk opknappen. En deden dat.
  • Het verschil in houding van verschillende landen. Denemarken bleek een onneembare vesting voor Eichmann c.s. Het land weigerde eenvoudigweg om mee te werken en gek genoeg werd dat min of meer geaccepteerd. De nazi’s wisten niet hoe ze met dergelijke oppositie moesten omgaan.
  • Maar vooral het volgende punt.

De banaliteit van het kwaad
Uiteindelijk is dat waar het om draait. Hoe kon het gebeuren dat een volk zich zo laat ophitsen dat het elke morele grens overschrijdt? Hoe kan het dat het decennia heeft geduurd voordat men begon in te zien dat zij (mede)verantwoordelijk zijn geweest voor de gruwelen? Hoe kan het dat dergelijke staatsterreur niet als zodanig werd herkend? Hoe kan een groot deel van het volk hebben gedacht dat wat zij deden een soort van “goede daad” is geweest, dat zij het vuile werk hebben opgeknapt voor de rest van de wereld?

Maar vooral: hoe kan het dat een gemiddeld mens, een vrij kleurloze persoon, niet begiftigd met bovengemiddelde intelligentie, kon uitgroeien tot de belangrijkste man als het gaat om de logistiek achter het vernietigingsproces?

In Eichmann in Jeruzalem doet Hannah Arendt een poging om antwoorden te geven op zulke ingewikkelde en vrijwel niet te beantwoorden vragen. Zij is daarin geslaagd. Dat deze antwoorden bij velen niet in goede aarde vielen is misschien wel de beste indicatie van het feit dat zij het veelal bij het rechte eind heeft gehad.

Voor wie meer hierover wil lezen:
De zaak 40 / 61 van Harry Mulisch waarin ook verslag wordt gedaan over dit proces.
De duisternis tegemoet van Gitta Sereny over hoe Franz Stangl, een nog kleurlozer figuur dan Eichmann, kon uitgroeien tot kampcommandant van Sobibor en Treblinka.

 

Eichmann in Jeruzalem Boek omslag Eichmann in Jeruzalem
Hannah Arendt
Non-fictie
Olympus
2016 (oorspronkelijk 1963)
Hardcover
447
W.J.P. Scholtz


Terwijl de openbare aanklager Eichmann als het vleesgeworden kwaad afschildert, beschrijft Arendt hem als een doorsneemens, een kleine, maar ambitieuze bureaucraat die door een totalitaire staat werd verleid. Een verontrustende analyse van een van de grootste showprocessen van de twintigste eeuw.

Share

2 gedachten over “Eichmann in Jeruzalem – Hannah Arendt”

  1. Ik heb dat altijd zo’n mooie uitdrukking gevonden: De banaliteit van het Kwaad. De katholieke kerk heeft hand en span diensten verleend op het einde van de oorlog door het mogelijk te maken dat talloze hooggeplaatste nazi’s via Italie met de boot naar Zuid Amerika konden vluchten. Waar zij weer allerhartelijks ontvangen werden door Peron en beroemd echtgenote Eva en andere suspecte staatshoofden.

    Beantwoorden
    • Inderdaad heel treffend. Die verfoeilijke rol van de katholieke kerk, ik weet ervan, heb er vaker over gelezen, maar heb niet de indruk dat het ze heel erg is aangerekend.

      Beantwoorden

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.