Oorlog en terpentijn – Stefan Hertmans

Bij vlagen interessant

Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans is ook weer een boek dat al langere tijd op mijn lijstje stond en waar ik nu pas, negen jaar na verschijning, aan ben toegekomen. Het is zeer goed ontvangen, er zijn veel exemplaren van verkocht en hij won er de AKO Literatuurprijs mee. Dat zijn genoeg redenen om er met hooggespannen verwachtingen aan te beginnen.

Flaptekst

Vlak voor zijn dood in de jaren tachtig van de vorige eeuw gaf de grootvader van Stefan Hertmans zijn kleinzoon een paar volgeschreven oude cahiers. Door de verhalen uit zijn jeugd vermoedde Hertmans dat de inhoud wel eens onthutsend kon zijn. Jarenlang durfde hij de schriften niet te openen. Tot hij het wél deed, en onvermoede geheimen vond. Het leven van zijn grootvader bleek getekend door armoedige kinderjaren in het Gent van voor 1900, door gruwelijke ervaringen als frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog en door een jonggestorven grote liefde.

Hij sublimeerde zijn verdriet in de stilte van de schilderkunst. In een poging dat leven te doorgronden schreef Hertmans zijn herinneringen aan zijn grootvader op. Hij citeert uit diens dagboeken en kijkt naar diens schilderijen,om uiteindelijk de ware toedracht te ontsluieren. Hertmans vertelt dit verhaal met een verbeeldingskracht waarover alleen grote schrijvers beschikken, en in een vorm die een onuitwisbare indruk op de lezer achterlaat.

Oorlog en Terpentijn vormt een aangrijpende zoektocht naar een leven dat samenviel met de tragiek van een eeuw – en een postume, bijna mythische poging dat leven alsnog een stem te geven.

Mijn indruk

Roman?

Mijn eerste opmerking gaat over de aanduiding roman. Ik pak er twee definities bij;
Algemeen Nederlands Woordenboek: verhaal in proza van aanzienlijke lengte dat deels of geheel op fictie berust
Wikipedia: Romans zijn overwegend van fictionele aard

Fictie is naar mijn mening het kernwoord. Je kunt er een boom over opzetten in welke mate dat een factor is, maar uit de totstandkoming van Oorlog en terpentijn maak ik op dat fictie van ondergeschikt, misschien zelfs van geen, belang zou zijn. Immers, het gaat om de herinneringen van zijn grootvader, die van de auteur zelf en het is een verslag naar diens zoektocht naar het verleden. Specifieker: de slagvelden waar grootvader zijn heldenmoed heeft betoond en de kunstwerken die hij heeft nageschilderd. Enkele plaatsen van gevechtshandeling lijkt Hertmans te hebben gevonden, maar hoe betrouwbaar is dat? Wat is ervan over na bijna een eeuw en is het nog te herkennen op grond van aantekeningen die een halve eeuw (!) na dato op papier zijn gezet door grootvader? Het kan, maar ik heb toch wat twijfels hierbij. Die twijfels worden sterker als je bedenkt dat grootvader veel schilderde, maar vrijwel uitsluitend replica’s. Ik zie dat als een manier om je eigen invulling te geven aan “de werkelijkheid”. Zo bezien zou je misschien toch kunnen stellen dat fictie een grotere rol heeft dan je op grond van de beschrijving mag verwachten. Toch ben ik geneigd om het non-fictie te noemen. Over naar de inhoud.

Liefdesgeschiedenis

De ongelukkige liefde is een belangrijk thema in Oorlog en terpentijn. Grootvader Martien was maar kort gelukkig in de liefde. De enige vrouw van wie hij heeft gehouden overleed op jonge leeftijd. Hij is met haar zus hertrouwd. Van liefde tussen hen was geen sprake, eerder was het een gevolg van het voldoen aan een moreel appel. Ondanks de afwezigheid van liefde heeft hun huwelijk wel standgehouden. Martien stortte zich later op het schilderen en hij heeft volgens Hertmans slechts één schilderij gemaakt dat authentiek, gevoelvol en vooral levensecht aanvoelde. De jonggestorven grote liefde was het onderwerp. Het lijkt erop dat Martien dat verlies niet heeft kunnen verwerken en het altijd tussen hem en zijn tweede vrouw in is blijven staan. Het kon nooit wat worden tussen deze twee en toch hebben zij er maar het beste van gemaakt. Ik vind dit niet het sterkste deel van dit boek.

De sterke punten

Die zijn er natuurlijk wel. Ik noem er twee. De eerste wereldoorlog is, in ieder geval in Nederland, qua belangstelling volledig ondergesneeuwd door die andere grote oorlog. Deze periode is voor ons relatief onbekend, er zijn ook veel minder teksten over geschreven. Bekende gedichten zijn er genoeg, zoals Anthem for doomed youth van Wilfred Owen of het prachtige In Flanders fields van John McCrae. Qua romans is het “behelpen”. Ik ken uiteraard Im Westen nichts Neues van Remarque en Tot ziens daarboven van Pierre Lemaitre. Beide boeken zijn bijzonder goed en beschrijven uitstekend de gruwelen van die, qua verloop en strijdwijze, vreemde oorlog. Hoe goed dat in Oorlog en terpentijn ook is geschreven, wat zeer zeker het geval is, het haalt het echter niet bij die andere twee boeken.

Een ander sterk punt, en dat is echt nieuw voor mij: het toen al enorme verschil tussen Walen en Vlamingen dat er toen al was. Wat mij vooral is bijgebleven is de enorme bitterheid over en het gevoel van minderwaardigheid van Nederlandstalige Belgen ten opzichte van de arrogante Franstalige Belgen die het blijkbaar voor het zeggen hadden. Dat het zo diep zat had ik mij niet gerealiseerd.

Conclusie

Veel aan Oorlog en terpentijn is boeiend en interessant, maar niet alles in dezelfde mate. Vooral het deel over de familiegeschiedenis vond ik niet altijd even boeiend. Het is er een als vele andere. De ongelukkige liefde is ook niet heel bijzonder. Het sterkste zijn de levensechte beschrijvingen van de strijd in de loopgraven, die vol zijn van details die tot de verbeelding spreken. Het slotgedeelte waarin Hertmans zelf en zijn zoektocht centraal staat zit er qua waardering ergens tussenin. Het is alles bij elkaar een bovengemiddeld goed boek, maar een verpletterende indruk heeft het nou ook weer niet gemaakt.

Oorlog en terpentijn
Stefan Hertmans
Non-fictie
De Bezige bij
2013
Hardcover
334
9789023476719
Share

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.