Effi Briest – Theodor Fontane


De kunst van het weglaten

Effi Briest van Theodor Fontane is een realistische roman die in een adem wordt genoemd met romans als Madame Bovary en Anna Karenina. De thematiek is vergelijkbaar: vrouwen gevangen in een ongelukkig huwelijk, althans vanuit hun perspectief. Het past in een reeks boeken die over min of meer dezelfde thematiek gaan met een opvallende overeenkomst: mannen die over vrouwen en hun gevoelens schrijven. Best bijzonder en aan dit boek te zien gaat dat deze schrijver goed af.

Al jong uitgehuwelijkt

Effi Briest is de kinderschoenen nauwelijks ontgroeid, een jong meisje nog, als om haar hand wordt gedongen door Geert von Instetten, een 38-jarige baron. Hij is een vroegere aanbidder van de moeder van Effi. Haar ouders stemmen in met het huwelijk. Effi’s moeder motiveert dat met de woorden: op jouw leeftijd, 17 jaar, kom je al in een positie terecht die past bij vrouwen van rond de veertig. Alsof zij bevoorrecht zou zijn.

Het gehuwde paar verhuist naar het kleine Kessin. Effi komt te wonen in een, voor haar gevoel,  nogal naargeestig huis, zonder de rust en ruimte die haar ouderlijk huis te bieden had. Al gauw verveelt zij zich stierlijk. Al snel wordt Effi zwanger en zij wordt moeder terwijl zij zelf nog een kind is. Het moederschap kan de sleur niet doorbreken, de zorg voor het kind ligt vooral bij twee diensters. Effi slijt haar dagen met uit het raam staren en het maken van wandelingen.

Hierin komt verandering. Tijdens een van de sociale gebeurtenissen komt Effi in aanraking met Crampas, een majoor met een reputatie van versierder. Het contact tussen de twee wordt steeds inniger en zij trekken er steeds vaker op uit, meestal in gezelschap van anderen.
Enkele jaren later ontdekt de man van Effi bij toeval een bundel brieven. Hieruit trekt hij de conclusie dat Effi en Crampas een band hebben gehad die verder ging dan een gewone vriendschap. Het komt tot een duel tussen de rechtlijnige Von Instetten en Crampas en daar blijft het niet bij: Effi wordt zonder pardon uitgestoten, is niet meer welkom bij haar familie en mag ook haar kind niet meer zien. Het is het begin van het einde.

Opvallende stijl

Theodor Fontane heeft een opvallende stijl. De meeste ingrijpende gebeurtenissen spelen in het verhaal slechts een kleine rol. Het belang van die voorvallen wordt vaak pas duidelijk in gesprekken achteraf of via herinneringen.
Voorbeeld: ergens schrijft Fontane over een brief die Effi heeft geschreven waarin zij zegt zich te vervelen. De brief is geschreven in februari, het is nu mei. Op deze subtiele wijze laat hij zien dat er in de tussenliggende periode niets noemenswaardigs is voorgevallen. Hetzelfde kan gezegd worden over de briefwisseling tussen Effi en Crampas. Die komt pas in het verhaal naar voren als het allang voorbij is, waardoor je als lezer pas met terugwerkende kracht wordt geconfronteerd met de intensiteit van hun band.
Ook de manier waarop uit de brieven wordt geciteerd is illustratief. Waar veel schrijvers brieven in zijn geheel zouden weergeven volstaat Fontane met enkele citaten.
Op deze wijze laat hij veel over aan de verbeelding van de lezer.

Terloops laat Fontane zien welke sociale conventies destijds golden. Vader von Briest dicteert hoe Geert von Instetten de leden van zijn aanstaande schoonfamilie dient aan te spreken. Ook de wijze waarop Effi zich bijna nadrukkelijk niet bemoeit met de opvoeding van haar dochter is illustratief. Dit geldt ook voor de manier waarop duidelijk wordt dat Effi en haar man eigen kamers hebben en elkaar zien op letterlijk geregelde tijdstippen.

Meerlagig

Effi Briest kent meerdere lagen. Naast het hoofdthema gaat het over neventhema’s als schuld en boete, angst en de sociale en morele conventies van de Pruisische wereld van toen. Fontane doet dat op een afstandelijke wijze, hij moraliseert niet en laat het vooral aan de lezer om eigen conclusies te trekken.

De thematiek van de ongelukkig gehuwde vrouw is niet nieuw, ook niet in dat tijdsgewricht. Het sluit inderdaad aan bij eerdergenoemde en ook eerder verschenen werken. Het belang van een boek als Effi Briest is dat het op indringende wijze laat zien wat de positie van vrouwen was aan het einde van de 19e eeuw. De grote aandacht die dit boek kreeg, al snel resulterend in meerdere herdrukken, heeft er toe bijgedragen dat de positie van vrouwen langzaam veranderde. Het verstikkende morele en sociale keurslijf kwam steeds losser te zitten. Alleen al daarom is het een gedenkwaardig en belangrijk boek.

Effi Briest
Theodor Fontane
Roman
Anaconda
1896, editie 2005
Hardcover
271
Share

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.