De as van mijn moeder – Frank McCourt

 

Het kan altijd erger

Als niet duidelijk zou zijn dat De as van mijn moeder door Frank McCourt een autobiografisch relaas is en dus op zijn minst een kern van waarheid bevat dan zou je nauwelijks kunnen geloven dat zo’n jeugd zou kunnen bestaan. Dat wil zeggen, in de min of meer moderne tijd. Er zijn verschillende boeken die over een dieptrieste jeugd gaan, maar veelal spelen die zich eerder af. Dat dit zich halverwege de twintigste eeuw nog zou voordoen is bijna onvoorstelbaar. En toch is het zo. De eerste zin van de flaptekst spreekt boekdelen.

Flaptekst

‘Als ik terugkijk op mijn jeugd, vraag ik me af hoe ik het eigenlijk heb overleefd. Uiteraard was het een beroerde jeugd: aan een gelukkige jeugd valt geen eer te behalen. Erger dan de doorsnee ongelukkige jeugd is de ongelukkige Ierse jeugd, en de katholieke ongelukkige Ierse jeugd spant de kroon.’

Frank McCourt wordt geboren als oudste zoon van een doodarm Iers gezin in het New York van de jaren dertig. Zijn vader is een vriendelijke zachtaardige man, maar een onverbeterlijke alcoholist die er niet in slaagt zijn gezin te onderhouden. Als hij dronken thuiskomt, haalt hij steevast zijn zoontjes uit bed om hen, stram in de houding als kleine soldaatjes, nationalistische lerse liederen te laten zingen. Maar de magische klank van het woord Ierland gaat al snel verloren als het gezin door geldnood gedwongen remigreert naar Limerick, de geboorteplaats van Franks moeder Angela.

Mijn indruk

De as van mijn moeder is een familieroman, een verhaal over een vreselijke jeugd en een sociale roman. Vlak na het begin beschrijft McCourt de geboorte van zijn moeder. Die passage is illustratief voor zijn stijl en zeggingskracht. De geboorte is moeizaam en de geboorte is precies tijdens de jaarwisseling.

“O God in de hemel, zegt zuster O’Halloran, dat kind is een jaarwisselaar, geboren met haar hoofd in het nieuwe jaar en haar achterwerk in het oude jaar of was het haar hoofd in het oude jaar en haar achterwerk in het nieuwe? U zult de paus moeten schrijven mevrouw, om uit te zoeken in welk jaar dit kind is geboren.”

Alcoholisme en katholicisme, een treurige combinatie

Waarmee hij meteen een ander belangrijk facet aanstipt: het katholicisme. Het kind wordt Angela genoemd, naar het angelus dat luidde toen ze werd geboren. Ze trouwt jong met Malachy McCourt, een ongelooflijke hufter en een flapdrol van een vader en echtgenoot. In woorden staat hij pal voor de strijd van het katholieke deel van de Ierse bevolking. Zijn daden bestaan vooral uit het verbrassen van zijn loon dat hij ontvangt in die spaarzame periodes dat hij armzalig werk heeft. Dat duurt nooit lang. Volgens bijna vast stramien wordt hij na een paar weken ontslagen wegens niet in staat om te werken door drankmisbruik. Het geld gaat vooral daaraan op, het gezin moet het doen met de minimale hulp van katholieke instanties, niet meer dan de spreekwoordelijke aalmoes. Andere facetten waar het katholicisme in doorklinkt: ondanks de miserabele omstandigheden blijft het echtpaar McCourt maar doorgaan met het verwekken van kinderen. Dat heel wat het niet overleven levert heel wat drama op en zo heeft pa weer een reden om zich klem te zuipen. Je zou toch denken dat de vaak wanhopige Angela een keer een punt achter haar huwelijk zet, maar dat gaat nou eenmaal niet. McCourt kan het niet laten om zijn woede over de druk van de katholieke instanties te laten doorklinken.

Het gezin, moeder, Frank en de drie broers die in leven zijn gebleven, vertoont een opmerkelijke veerkracht. Vader is een groot deel van de oorlog in Engeland. Hij verdient daar goed geld in de oorlogsindustrie. Andere vaders sturen dit naar het achtergebleven gezin in Limerick, die daar relatief goed de oorlog mee door komen. Hij niet, nu ja, op een enkele keer na. De alcohol wint het bijna altijd van zijn vaderlijke plichten.

Levenskracht en optimisme

Telkens als je denkt dat het niet erger kan blijkt het tegendeel. Er zijn dagen, weken, dat er nauwelijks iets te eten is. De aalmoezen zijn niet toereikend en als Frank oud genoeg is gaat hij op strooptocht. Hij doet meer voor het gezin dan zijn vader ooit heeft gedaan.

Is het dan alleen maar ellende in De as van mijn moeder? Nee, en dat is eigenlijk wonderbaarlijk. Ondanks de armoe, ziektes, eeuwige honger en andere ellende weet McCourt het zo te brengen dat de lach nooit ver weg is. Geen leedvermaak, gewoon vertelkunst. Razend knap. Het gezin houdt de moed er maar in en maakt er het beste van. Een voorbeeld. Ze wonen in een krot van twee verdiepingen. De buurt moet met hun emmers ontlasting door hun huis om het vlak daarachter te dumpen. De begane grond staat vaak onder water, vooral in de winter en is daardoor onbewoonbaar. Zij noemen het Ierland. Dan maar met zijn allen op de verdieping die zij, positief als altijd, Italië noemen. De reden voor die naam: het is daar droog. Als het weer eens zover is dan gaan zij monter op weg naar Italië.

Als Frank negentien is en voldoende geld bij elkaar heeft geritseld om een ticket naar het beloofde land Amerika te kunnen betalen aarzelt hij geen moment. Frank McCourt zal daar leraar worden aan een school met een goede reputatie. Hierover schrijft hij in het vervolg, De nieuwe wereld. Het zal geen verbazing wekken dat het hoog op mijn stapel nog te lezen boeken ligt.

De as van mijn moeder
Frank McCourt
Autobiografische roman
Prometheus
2016
Hardcover
400
Christien Jonkheer
9789044626322
Share

6 gedachten over “De as van mijn moeder – Frank McCourt”

  1. Jan, je hebt helemaal gelijk om te zeggen dat het een zwaar overdreven boek zou zijn geweest, maar inderdaad was het een verslag van de jeugd van Frank McCourt. Ik heb het boek nooit vergeten. Het maakte beslist een grote indruk op me. In ieder geval denk ik er zo nu en dan opeens aan terug als je over een verschrikkelijke jeugd leest of nadenkt, want die van Frank McCourt was wel bijzonder vreselijk. Ik heb dat tweede boek van hem ook gelezen, De Nieuwe Wereld, maar dat vond ik veel minder interessant. Eigenlijk kan ik de inhoud amper herinneren.

    Beantwoorden
    • Het zou zomaar kunnen dat hij met De as van mijn moeder zijn kruit heeft verschoten, maar toch ben ik benieuwd naar De nieuwe wereld. Jammer dat het jou niet beviel, maar ik wil het wel een kans geven.

      Beantwoorden
  2. Beste Jan, dank voor je mooie verhaal over Angela’s Ashes en over de indruk die het boek op je maakte. Ik las het lang geleden. De boeken die ik lees laten vaak alleen een vage indruk achter – of ik vergeet ze helemaal – maar dit boek maakte op mij een verpletterende indruk, net als op jou. Wat je erover schrijft herken ik. Een mooi boek, geschreven als een roman, met vaart en bol van actie, beelden, echte mensen en zintuiglijke sensaties (het matras vol vlooien!). In zijn kleurrijke meeslependheid heeft het wel iets van een goed sprookjesboek. Maar het is dus een echte jeugdherinnering. Met schrijversfantasie aangekleed en groter en voller gemaakt. Dat is prima vind ik, dat is kunst en dit is een kunstwerk. De mensen in Limerick die de jonge Frank kenden, zijn moeder Angela op de eerste plaats, dachten er anders over, heb ik gelezen. Zij voelden zich bekeken en bespot en in een kwaad daglicht gezet. Tragisch maar misschien onvermijdelijk. McCourt begon als een arme jongen die al jong voor zichzelf en zijn gezinsleden moest knokken. Later werd hij de bestsellerschrijver van dit onvergetelijke boek. Dat is een bitterzoet sprookje op zich.

    Beantwoorden
    • Hallo Christa, bedankt voor je uitgebreide reactie. Het is inderdaad zo’n boek dat je bij zal blijven, zeker ook door de beschrijvingen van personages en de beelden die hij wist op te roepen. Ik kan mij voorstellen dat de familie het misschien moeilijk vond, maar ik heb niet bepaald de indruk dat, vader uitgezonderd, de familie in een kwaad daglicht is komen te staan. Moeder maakte er gegeven de omstandigheden het beste van. Haar positie in het religieuze Ierland van toen zal vast niet makkelijk zijn geweest en dan toch gingen de kinderen altijd voor. De kinderen vond ik juist heel empathisch beschreven, vol levenslust, doorzettingsvermogen en de kracht om er het beste van te maken. Dat vader er slecht vanaf komt kan moeilijk anders. Ik heb het in ieder geval niet als spot ervaren. Dat zij zich achteraf bekeken voelden snap ik wel, maar dat is het lot van degenen die met schrijvers in hun omgeving te maken hebben of met schrijvers die op hun leven terugblikken. Toevallig onlangs een paar podcasts beluisterd waar dit in voorkwam, het is uiteraard een potentiele bron van ongemak. Dit boek heeft mij wel benieuwd gemaakt naar zijn andere boeken, deel twee, De nieuwe wereld heb ik in huis.

      Beantwoorden
  3. Ik denk dat moeders reactie misschien was: zó erg was het niet. Niemand wil zijn kinderen zien als halve daklozen die moeten stelen en terugvallen op hun eigen vindingrijkheid om niet dood te gaan van de honger. Bovendien zal ze zich geschaamd hebben voor de seksuele diensten die ze blijkens het boek aan de ‘huisbaas’ moest verlenen een schande hebben gevonden. Wat het ook was, alleen zij was niet degene die zich erom moest schamen. Wat ze wel deed. Zoals dat gaat.

    Beantwoorden

Geef een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.