Heldendaden in oorlogstijd
Lisa Fittko (Elizabeth Eckstein) is geboren in 1909 in Oezjhorod, dat destijds in Hongarije lag en nu in Oekraïne, in 2005 overleed ze in Chicago. Ze groeide op in een cultureel milieu. In de jaren dertig woonde ze met haar familie in Berlijn en zag daar het nazisme aan kracht winnen. Na allerlei omzwervingen kwam ze, samen met haar man Hans Fittko, met wie zij inmiddels getrouwd was, in Parijs te wonen. Dat duurde niet lang. Gezien beider achtergrond werden zij door het Franse regime bestempeld als ongewenste buitenlander want mogelijk spionnen voor Duitsland en opgepakt. Lisa Fittko kwam terecht in het beruchte vrouwenkamp Gurs. In Vlucht over de Pyreneeën doet zij verslag van hoe het haar daar verging en wat zij na haar succesvolle vlucht heeft gedaan in de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog.
Zelf op de vlucht en toch anderen helpen
Het verblijf in het vrouwenkamp was vol van ontberingen, weliswaar wat minder erg dan in de Duitse concentratiekampen, maar ellendig genoeg. De bewakers zouden zich terugtrekken omdat de Duitse troepen nabij waren, en onder het motto ‘sauve qui’ peut kregen de vrouwen de kans het kamp te verlaten. Een hoop gedoe en geritsel volgde en met het nodige geluk wist zij eerst Marseille te bereiken, waar zij met haar man werd verenigd om daarna te belanden in Banyuls-sur-mer, aan de voet van de Pyreneeën.
In afwachting van de mogelijkheid om het ultieme doel, emigratie, te bereiken, kregen zij het verzoek om te assisteren met een levensgevaarlijke opdracht: het overzetten van vluchtelingen naar Spanje, ofwel de Vlucht over de Pyreneeën. Dit was levensgevaarlijk omdat het Franse Vichy-regime dat daar toen het bewind voerde nog gedrevener op zoek was naar Joodse vluchtelingen en hun helpers dan de Duitsers zelf.
Het echtpaar heeft onder moeilijke omstandigheden heel wat vluchtelingen de grens over geholpen. De grootste naam onder hen: de toonaangevende filosoof Walter Benjamin. De ondertitel van dit boek luidt Mijn tocht met Walter Benjamin. Enerzijds vertekenend, omdat het maar een klein deel is van dit boek, anderzijds heeft het wel het meeste indruk gemaakt.
De tocht met Walter Benjamin
Benjamin was al aan het eind van zijn krachten toen zij hem ontmoetten. Tijdens de riskante tocht moest hij op de seconde af elke tien mintuten stoppen om op adem te komen anders zou hij het niet halen. De reis werd bemoeilijkt omdat hij een (inmiddels beroemde) aktetas bij zich had met daarin het manuscript van zijn belangrijkste werk. Dat over de Pyreneeën krijgen achtte hij belangrijker dan zichzelf. Het lukte, maar zoals bekend mag zijn, doodde hij zichzelf na aankomst in Spanje.
Het werk is nooit meer gevonden, de aktetas bleek geen inhoud (meer?) te hebben. In Vrijheid en duisternis beschrijft Martin Mittelmeier over de negen pagina’s die Hannah Arendt van hem onderweg zou hebben ontvangen met als opdracht om het bij collega-filosoof Theodor Adorno te bezorgen als zij New York zou weten te bereiken. Deze was teleurgesteld omdat het slechts de aanzet tot het manuscript betrof en niet het manuscript zelf. Het bleek wel voldoende om het samen met Max Horkheimer uit te werken tot wat later is uitgebracht als Dialectiek van de verlichting, een van de meest belangwekkende werken van de twintigste eeuw, dat onder andere oorzaken van het fascisme onderzoekt.
Na een tijdje krijgen zij zelf de mogelijkheid om uit te reizen. Het wordt nog even spannend, maar dan zijn zij toch op weg. Eindbestemming is Cuba en in 1948 vertrokken zij dan naar de Verenigde Staten, waar Lisa Fittko nog lang heeft geleefd.
Tot nadenken stemmend slot
Haar jongste nicht, die de geschiedenis van de nazitijd bestudeert, en Lisa Fittko hebben een gesprek. Fittko wil haar duidelijk maken dat fascisme niet iets typisch Duits is. Het is onmenselijkheid die telkens van vorm verandert.
“Je zou zo graag willen geloven dat alleen het karakter van het Duitse volk ervoor verantwoordelijk is, want dan kun je ook denken: bij ons kan zoiets niet gebeuren. Degenen die dat denken hebben niets geleerd.”
Je hoopt dat het anders is, maar deze woorden lijken een profetisch karakter te hebben.
Vlucht over de Pyreneeën is in 1985 uitgebracht en is gebaseerd op de herinneringen en aantekeningen van Lisa Fittko. Stilistisch is het niet geweldig en ook feitelijk zijn er wat vreemde dingen in geslopen (Rijnschippers in Frankrijk). Daar moet je maar overheen stappen, de belangrijkste zaken zijn via andere bronnen verifieerbaar, en je zou jezelf anders schromelijk tekort doen door om zulke futiliteiten dit verhaal van deze bijzonder dappere vrouw aan je voorbij te laten gaan.
N.B.: degenen die graag wandelen en er heil in zien, kunnen in de voetsporen treden van Walter Benjamin, door de naar hem genoemde route te bewandelen.
Non-fictie
Cossee
2023
Harde kaft
288
Michel Bolwerk
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten in je inbox te ontvangen.