Erkenning komt te laat
Het is een ongebruikelijk begin: een voorwoord dat niet is gepubliceerd en dan direct het voorwoord dat wel is gepubliceerd. Het is een indicatie van de aanvankelijk geringe erkenning die Varian Fry kreeg voor zijn heldendaden in de beginjaren van de Tweede Wereldoorlog. Nadat hij als correspondent in Berlijn in 1935 getuige was van de almaar toenemende naziterreur tegen Joden bleef hij er daarna over schrijven. In juni 1940, Duitsland was Frankrijk binnengevallen, werd hij namens het Emergency Rescue Committee (ERC) naar Marseille gestuurd om vluchtelingen te helpen. De lijst die hij kreeg bevatte zo’n tweehonderd namen van mensen die door de Duitsers werden gezocht. Hij wist een veelvoud daarvan in veiligheid te brengen. In Vluchtoord Marseille heeft hij hiervan verslag gedaan.
Man met een missie
In de hoop op redding, neerkomend op emigratie vanuit Europa, waren vele Joodse kunstenaars en denkers in Marseille neergestreken. Vertrekken was sowieso al een lastige opgave, maar dat werd er niet gemakkelijker op toen bleek dat de meesten van hen over papieren noch geld beschikten. De middelen die Fry had meegekregen, waren ook niet onuitputtelijk en dat maakte het voor hem tot een zware opgave. Hij moest alles wat hij in zich had aan vindingrijkheid, gedrevenheid en het vermogen om contacten te leggen inzetten om de operatie te doen slagen. Mensenkennis was een vereiste en meestal ging dat goed, maar een enkele keer maakte hij ook inschattingsfouten, vaak met fatale gevolgen. Mensen werden alsnog opgepakt en reddingstrajecten moesten weer opnieuw worden opgezet.
Nadat het Vichyregime het met de Duitsers op een akkoordje gooide, wat erop neerkwam dat ook Franse collaborateurs de Joden gingen opjagen, werd het nog lastiger voor Fry. Met gevaar voor eigen leven en dat van zijn naaste medewerkers zette hij door. Van verschillende kanten kreeg hij hulp, zoals van Lisa Fittko (lees vooral ook haar Vlucht over de Pyreneeën), maar het net werd steeds strakker aangetrokken. Na ruim een jaar verliep zijn paspoort, het werd niet verlengd en Fry kon niet anders dan terugkeren naar de Verenigde Staten. De lullige brief van Eleanor Roosevelt (“Hij heeft dingen ondernomen waar de regering niet achter kan staan”) die in Vluchtoord Marseille is opgenomen, doet pijn aan de ogen. Hij bleef wel schrijven over het lot van de Joden in Europa.
Heldendaden van een gepassioneerde journalist
Uit Vluchtoord Marseille blijkt dat Fry gewend was om te schrijven. Zijn ongemeen boeiende verslag leest soepel. Het resultaat is een boek dat leest als een thriller, dat inzichtelijk maakt wat het doet met mensen als zij opgejaagd wild worden en dat de wereld zoals altijd bevolkt wordt door hufters, helden en wegkijkers. Naarmate je vordert, neemt het respect voor het heldhaftige gedrag van Fry en zijn helpers alleen maar toe. Je moet maar durven om voor de ogen van een meedogenloze vijand vervolgden een uitweg te bieden!
In eigen land kreeg hij nauwelijks erkenning. Zijn oorspronkelijke voorwoord was te direct, te beschuldigend, te emotioneel, te confronterend wellicht. Hij schreef het kort na zijn terugkeer en het maakt duidelijk hoe het voorgaande jaar hem heeft aangegrepen. Het wel gepubliceerde voorwoord is zakelijker, niet geheel ontdaan van emotie, maar een stuk vlakker.
In het nawoord staan enkele redenen genoemd voor het gebrek aan erkenning, best een pijnlijk verhaal. Misschien was zijn confronterende toon over de Amerikaanse terughoudendheid wel de belangrijkste factor. Pas toen in 1996 in Yad Vashem (een (Israëlische staatsinstelling waarin onder andere redders van Joden worden geëerd) voor hem een boom was geplant, kon de Amerikaanse overheid niet achterblijven. In een zakelijke toespraak werd alsnog eer betoond aan Varian Fry. Te weinig en veel te laat, pijnlijk laat.
Non-fictie
Cossee
2024
Harde kaft
288
Laura van Campenhout
Ontdek meer van JKleest
Abonneer je om de nieuwste berichten in je inbox te ontvangen.